Başlarken
Mısır’daki halk ayaklanmasının devrimsel bir politik değişmeye yol açtığı artık kuşku götürmez bir gerçek… Yirminci yüzyılı, sırasıyla, İngiliz himaye yönetimi, yine İngiliz denetiminde bir meşrutî krallık, sonra da otoriter başkanlık sistemine dayalı antidemokratik bir cumhuriyet aşamalarıyla tamamlayan ülke, şimdi demokratikleşme yolunda oldukça güçlü bir toplumsal iradeyi hayata geçirmiş görünüyor. Arap Ortadoğu’sunun kültür başkenti niteliğindeki Mısır’ın demokratikleşmesi yolunda başlayan bu hareketliliğin en önemli itici gücünü Müslüman Kardeşler örgütü oluşturmakta… “Milletler çağı” olarak adlandırılan 20’nci yüzyılda sadece Mısır’ın değil, Ortadoğu’nun ve daha genel olarak İslâm dünyasının gidişatında büyük rol oynayan bu örgüt, görünen o ki uluslar-üstü, küresel ekonomi-politik işleyiş karşısında Müslümanların konum ve tavırlarının şekillenmesinde de asli belirleyenlerden biri olacak. Son haftalarda Mısır mahreçli olarak dünyanın ve Türkiye’nin gündeminde sıklıkla yer alan Müslüman Kardeşler’in kuruluşundan itibaren sergilediği politik-ideolojik söylem ve pratiğin ne olup ne olmadığını bu mütevazı yazı dizisiyle T24 okurlarının ilgisine sunuyoruz.
-I-
İlkokul Öğretmeninin Dünyayı Sarsan Örgütü
Yirminci yüzyılın en başta gelen siyasal İslam hareketi olan Müslüman Kardeşler (İhvanü’l-Müslimin), bir ilkokul öğretmeni olan Hasan el-Benna tarafından 1928 yılında Mısır’ın İsmailiye şehrinde kuruldu. İslâm’ın bir din olmaktan öte modern anlamda bir siyasal ideoloji olarak ortaya çıkmasında öncü role sahip bu hareketin doğuş yeri Mısır’da kurulduğu günden bu yana siyasal süreçlere etki etmenin ötesinde İslâm dünyasının diğer pek çok bölgesindeki çağdaş İslâmî hareketler için de siyasal-ideolojik temel oluşturduğu söylenebilir.
Tasavvuftan Cihada
8 yaşından itibaren doğum yeri Mahmudiye’deki Reşâd Medresesi’nde temel din eğitimini alan el-Benna, 12 yaşından 14 yaşına kadar Hadis ezberleyip, Arapça gramer, kompozisyon ve şiir öğrendiği “el-Medresetü'l-İdâdiyye”de öğrenimini sürdürdü. Müteakiben 14-17 yaşları arasında Mahmudiye yakınlarındaki Demenhur’da ilköğretim okuluna devam ederek burada Sûfi-tarikat çevreleriyle yakın ilişki içerisine girip İslâm tasavvufu üzerinde yoğunlaştı.
1919 yılında kendisi 13 yaşındayken Mısır’da patlayan İngiliz-karşıtı ayaklanma el-Benna’yı derinden etkilemiştir. İngiliz işgaline karşı grev ve gösterilere katılan el-Benna’nın bu noktada İslâm’ı anlama ve değerlendirme yolunda önemli bir dönüşüm geçirdiğini söylemek mümkündür. Artık o, İslâm’ı manevi ya da dinsel olmaktan çok politik bağlamda yorumlamaktaydı. Daha önceki dönemde tasavvufla ve ibadetle meşgul olmasına karşın, ülkesine karşı asli sorumluluğunun artık “cihat” olduğunu ifade etmekteydi.
Bu dönemde bazı öğrenci etkinliklerine de katılan el-Benna, “Cemiyyetü'l-Ahlâkı'l-Edebiyye” adlı derneğin başkanlığına seçildi. Bu derneğin tüm üyelerinin son derece dikkatli ve disiplinli bir dinî hayat sürdürmeleri esastı. Dahası, dernek bünyesinde İslâm yolundan ayrılanlar için cezalar vardı ve el-Benna bu cezaları tüm kalbiyle desteklemekte, bunların bir insanın eğitsel ve entelektüel gelişmesi açısından son derece önemli olduğuna inanmaktaydı. Hatta o, bu “pratik” etkinlikleri teorik derslerden çok daha önemli görmüştür.
İslâm, Camiden Sokağa Çıkacak!
17 yaşına geldiğinde Kahire’deki Dar’ül-Ulûm öğretmen okuluna kaydoldu. Burası oldukça köklü ve etkili bir okul olup Arapça ve onunla ilgili diğer dersler üzerine öğretmen yetiştirmekte özelleşmişti. Burada geleneksel eğitim-öğretim esas olmakla birlikte bazı konularda belli miktarda Batılı eğitim yöntemleri de kullanılmaktaydı.
Dört yıl geçirdiği Kahire, El-Benna’yı derinden etkilemiştir. Bir kere kendisini kozmopolit bir kentte, doğrudan ve açık şekilde batılılaşmanın yol açtığı toplumsal ve entelektüel sorun ve hasarlarla yüz yüze buldu. Batı etkisine karşı tepkisi oldukça sertti. Batı’dan ithal “düşünce özgürlüğü” kavramını manevi ve ideolojik çözülme ile, değer, tutum ve davranış bozulması ile bir tutmuştur. Batılılaşmayla savaşında bir karşı saldırı yürütür mahiyette kitaplar, makaleler yazmayı ve bir de dergi çıkarmayı hedefledi. Bir dernek ya da örgüt kurma yolundaki planlarını da ilk kez bu zamanda geliştirdi. Öyle ki bir ideolojik ve siyasal doktrin olarak İslâm’ı kitlelere yayma yolunda caminin sınırlı ortamında kalınmayıp onun dışına çıkılması ve İslâmî öğretiyi gündelik yaşamları içerisinde insanlarla buluşturmak, ona göre artık bir zorunluluktu.
Süveyş’de Yabancı Söğüşü
Dar’ül-Ulûm’den mezun olduktan sonra el-Benna, 1927’de Süveyş Kanalı bölgesinin kontrol merkezi olarak tanımlanan İsmailiye’de bir ilkokula öğretmen olarak atanarak çalışmaya başladı. El-Benna İsmailiye’de geçirdiği altı yıl boyunca Mısır’daki yabancı varlığı ve etkisinin en yakıcı boyutlarını gözlemleme imkânı bulmuştur. Çünkü İngiliz askeri birlikleri ve Süveyş Kanalı Şirketi’nin Fransız görevlileri burada konuşlanmıştı.
Yabancılar, el-Benna’nın da aralarında olduğu yerli Mısırlılardan çok daha iyi işlere ve yaşam koşullarına sahipti. İngiliz askerlerinin varlığı da İngiliz işgal döneminin çarpıcı ve rahatsız edici kalıntıları gibiydi. Pek çok Mısırlı gibi el-Benna’da da İngilizlere karşı güçlü bir düşmanlık ve nefret mevcuttu. Bu dönem onun yabancı ve Batı karşıtı fikirlerinin gelişip olgunlaşmasında aslî rol oynamıştır.
İsmailiye’de altı yıl geçirdikten sonra el-Benna tekrar Kahire’ye döndü ve 1934’ten 1946’ya kadar orada öğretmenliğe devam etti.
Kuruluş: Kur’an ve Kılıç
Hareketin siyasallaşmasında 1936’da imzalanan İngiliz-Mısır karşılıklı savunma ve ittifak antlaşmasına karşı ülkede yükselen militan direnişin ve 1936-37’de Filistinli Arapların İngiliz manda yönetimine ve Siyonist genişlemeye karşı başlattıkları silahlı ayaklanmanın büyük etkisi olduğu söylenebilir.
Her ne kadar kısa bir süre içerisinde Arap Ortadoğu’sunun diğer ülkelerine yayıldıysa da Müslüman Kardeşler, yapısal olarak oldukça merkeziyetçi bir karaktere sahipti. Yaşamı boyunca el-Benna gücü kendi elinde tutup topluluğun program ve politikalarını tek başına yürüttü. Sıra dışı kişilik özellikleri onu hayli karizmatik bir lider yapmıştır. Mısır’ın pek çok yerinde bulunup hayli deneyim edinmiş olduğu için ülkesinin özelliklerini ve insanlarının ruh halini gayet iyi bilen başarılı bir propagandistti.
Dans, Tiyatro, İçki, Kumara Hayır!
El-Benna başlangıçta kendi takipçileri arasından bazılarını seçerek misyoner ve propagandist olarak yetiştirdi ve mesajını yaymak üzere halkın arasına gönderdi. Onları yalnızca dinsel konularda değil, fakat Mısır’ın ulusal ve yerel meseleleri, Mısır dışında İslâm dünyasının genel durumu ve hâlihazırdaki İslâmi sorunlar hakkında da bilgili kılmaya dikkat etmiştir. Dansı, tiyatroya gitmeyi, içki içmeyi ve kumar oynamayı yasakladı; çünkü bunlar ona göre Batı etkisinin, hepsi de İslâm’a karşı olan tahripkâr ürünleriydi.
Bununla birlikte o, hayranlıkla yaklaştığı modern teknolojinin araç gereçlerini propaganda toplantılarında kullanmaktan kaçınmamıştır. Geniş dinleyici kitlelerine modern mikrofonlarla seslenmekteydi. Hatta bu bakımdan kendisine hizmet sunan özel eğitilmiş bir teknisyen grubu mevcuttu.
Paramiliter Kardeşler
Örgütün tüm yürütme faaliyetleri Kahire’deki merkez ofisinden gerçekleştirilmekteydi. “Dar” (ev) denilen bu merkez, hem El Ezher’e hem de Kraliyet Sarayı’na çok yakın bir binaydı.
Kahire dışında da her biri kendi mahalli karargâh ve büroları olan şubeler kurulmuştu. Her şubenin zorunlu olarak izlediği etkin bir çalışma programı olup bu programda şunlar yer almaktaydı: Cehaletle savaşıp okur-yazarlığı arttırmak için akşam okulları; hasta ve yardıma muhtaçlara yönelik sosyal iyileştirme çalışmaları; topluluk üyelerini (“İhvan”ı) sağlıklı ve güçlü tutmayı hedefleyen beden eğitimi düzenlemeleri; gizli eğitilen paramiliter bir erkek izci grubu ya da gezici birliğin her daim zinde tutulması…
Okuldan Camiye, Camiden Şirkete Uzanış
Genel olarak bakıldığında örgüt, eğitime ve kamu yararını gözeten faaliyetlere büyük önem vermiştir. Bu çerçevede hem erkekler hem de kızlar için ayrı ayrı ilk, orta ve teknik okullar, Kur’an öğreten özel din okulları ve sanayi merkezlerindeki işçiler için de özel teknik okullar açıldı.
Bu eğitim faaliyetlerinin yanı sıra köylerde yaşam standartlarını yükseltmeye yönelik faaliyetler de yürütüldü. Elektrifikasyon, yoksullar için yardım toplama, öksüz çocuklara yardım, cami yapımı, Müslüman Kardeşler tarafından sorumluluğu üstlenilen işlerin başlıcalarıydı. Toplanan paralar bankaya yatırılmakta ve tahvil, bono, hisse senedi şeklinde yatırıma dönüştürülmekteydi. Topluluğun yedi şirketi vardı. İlginç bir nokta, bu şirketlerin çalışanlarının da yatırım yapmalarına izin verilmesiydi.
İsmailiye’de Hasan el-Benna etrafında toplanan ilk “Kardeşler”, genellikle eğitimsiz alt sınıflardan gelen insanlardı. Fakat Kahire’de örgüt, toplumun daha üst tabakalarıyla buluşma ve onları etkileme imkânı buldu. Bunlar arasında El Ezher’den azımsanmayacak miktarda öğrenci; memurlar ve diğer beyaz yakalı çalışanlar; işçiler; Mısır ordusundan subaylar ve askerler; fakat hepsinden önemlisi ülke nüfusunun kahir ekseriyetini oluşturan, doğası itibarıyla da dindar-muhafazakâr olan kırsal kesim ahalisi vardı.
Baş Döndürücü Büyüme
Sayısal olarak topluluğun büyüklüğüne yönelik güvenilir tahminlerde bulunmak kolay olmasa da genel olarak şu izleyen rakamlar üzerinde mutabakattan söz edilebilir: Hasan el-Benna, hareketi İsmailiye’de yalnızca altı kişi ile birlikte başlatmıştır. 1934 yılına kadar Mısır’da örgütün şube sayısı 50 civarındaydı. Fakat izleyen beş yılda şube sayısı on kat artarak 500’e fırladı. 1946’da el-Benna yaklaşık yarım milyon üye olduğunu iddia etti. 1950’lerin ilk yarısında örgütün etkin üye sayısının 1 milyondan fazla, şube sayısının da 1500 olduğu tahmin edilmiştir.
Mısır dışında örgütün şubeleri ilkin 1937’de (dört şube ile) Suriye’de, sonra da (iki şube) Lübnan’da açıldı. Daha sonra Filistin, Ürdün ve Sudan’da şubeler açıldı. Hareket giderek Pakistan, güney Sudan ve Afrika gibi Arap toprakları dışında kalan bölgelere de nüfuz etmiştir.
MÜSLÜMAN KARDEŞLER NEDİR, NE DEĞİLDİR? - 2
MÜSLÜMAN KARDEŞLER NEDİR, NE DEĞİLDİR? - 3
MÜSLÜMAN KARDEŞLER NEDİR, NE DEĞİLDİR? - 4
MÜSLÜMAN KARDEŞLER NEDİR, NE DEĞİLDİR? - 5