Bizim burada pek fazla sözü edilmiyor ama dikkat edebildiğim kadarıyla birçok başka ülkede dünyanın elle tutulur biçimde değiştiği söyleniyor ve tartışılıyor. Ben kendi hesabıma epey bir zamandır global gündemi izlemiyorum, daha doğrusu izleyemiyorum. Ama bu kopukluğa rağmen ben de böyle bir şeyler olduğunu hissediyorum. Evet, dünya bizim bildiğimiz dünya olmaktan çıktı gibi. Bunu hissediyorum ama ne oldu ve oluyor, neden oluyor, olanlar nereye yöneliyor, bir şey söyleyemiyorum. Bugün bu “belirsizlik” üstüne birkaç şey söylemeye çalışacağım.

“Belirsizlik” filan diyorum ama bir yandan da büyük laflar etmekten vazgeçemiyorum. Bir süredir içinde yaşadığımız ortam bana “Aydınlanma Çağı”nı hatırlatıyor. On sekizinci yüzyılda Batı dünyası böyle bir adım atmıştı. Şimdiki durumu buna benzetmemin nedeni, paradoksal bir şey söyleyeceğim, şimdi olanın Aydınlanma’da olanın tersi olması. Aydınlanma ile açılan “koridor” kapanıyor, yerine nereye gittiğini pek kestiremediğimiz yeni bir yol seçilebiliyor. Bu belirsizlikler her zaman insanı korkutur; onun için ne olduğunu anlamaya çalışanlar arasında dünyanın sonu geldiğine inananlar da var. Evet, insanoğlunun doğaya verebileceği zarar büyüdükçe büyüdü. Bu da yaşanan hayata bakışta böyle bir karamsar tutumu besliyor.

Aydınlanma büyük bir iyimserlik dalgası yaratmıştı. Bu şimdiki dalga ciddi bir karamsarlık dozu içeriyor.

“Akıl mı/Vahiy mi?” kavgasından büyük ölçüde İbn Rüşd’ü izleyerek çıkan Batı, doğayı inceleme ve öğrenmenin bilimsel yöntemlerini bularak ve geliştirerek, on sekizinci yüzyıla girerken, Aydınlanma’nın kapısını da açmıştı. İnsanın “kendi aklını” bulması ve bunun kazandırdığı imkanları görmesi büyük bir güven ve bir iyimserlik veriyordu. Newton gibi adamlar bu ruh halinin içini somut bilgiyle doldurdular. Kartezyen felsefe, düşünmenin yöntemlerini de gösterdi. Dört koldan ilerleyen bu sürecin siyasi uzantıları da elbet olacaktı ve oldu: parlamenter demokrasi.

Aydınlanma’ya adım adım yaklaşırken “ütopyalar” yazılmıştı. Dünya olduğundan daha iyi bir dünya olabilirdi ve öyle oldurmanın yolunu açacak olan da insan aklıydı. Şimdi girdiğimiz döneme uzanırken bizler “dystopialar” döneminden geçtik; “Cesur Yeni Dünya”dan, “Hayvan Çiftliği’nden, “1984”ten geçerek geldik buraya.

Şimdi dünyanın epey büyük bir kısmı bu yeni düşünce yapısının uzantılarında yaşıyor. Putin’lerin, Modi’lerin, Bolsonaro’ların, Trump’ların yönettiği bir dünya bu. On dokuzuncu yüzyılda ve yirmincinin de kısm-ı küllisinde Jakoben dediğimiz türden siyasi rejimlere oldukça sık rastlardık. Bunlar da pek kalmadı galiba. Niçin kalmadı? İnsanlığı olduğu yerden alıp bizdeki deyimle “nurlu ufuklara” taşıyacak ideolojilere inanç kalmadı da ondan. Kimse yeni parlak düşünce beklemiyor; düşüncelerin siyaseti belirlemesini beklemiyor. Siyasetle düşünce arasında bir bağlantı kurmuyor, diyebilirim.

Dolayısıyla sağımızı, solumuzu da şaşırmış durumdayız. Bu “sağ” açısından pek öyle yerinecek bir durum değil. Çünkü zaten bu duruma girmiş bir dünya adamakıllı sağa kaymış bir dünya demektir. Siyasi sağ insanları birtakım “soylu amaçlar” adına birtakım cenderelere sokmaktan hoşlanmaz, kalkışmaz öyle işlere. Yerleşik ilişkilere yaslanmayı, tutunmayı salık verir, “Oturun oturduğunuz yerde; ahalinin rahatını kaçırmayın” der. Girdiğimiz dönemde en geçer akça “tavsiye” de bu olsa gerektir.

Bu “tavsiye”ye uyup oturduğumuz yerde oturacaksak, buna en iyi ayak uyduracak siyasi rejim herhalde “plebisiter diktatörlük”tür. Bu rejimin halkına sunacağı plebisit halkın (çoğunluğun diyelim) zaten inandığı ve istediği şeydir, o şeyi bir de plebisitle onaylamasıdır. Böylece rejim “halkın” istediğini yapmış olur. Yani rejim, evelallah, demokratiktir.

Örneğin bu yeni dünyanın tekrarlanan olaylarının başında “göç” geliyor. Tuzu herhalde “yaş” olanların yaşadığı yerlerden tuzu kuru olanların yaşadığı yerlere doğru inatçı bir hareket. Batan tekneler, kaybolan canlar, varılan noktada karşılaşılan bir hayli insanlık dışı muamele -hiçbir şey göçün önünü kesmiyor. “Bizim memlekete Afrika’dan gelen göçmelerin daha mutlu yaşamasını sağlamak için şu tedbirleri alalım ve uygulayalım” diye bir plebisit yapıldığını duydunuz mu hiç? Tabii duymadınız- öyle bir şey olmadı ki. Ama “Bu tanrının cezası siyah adamların burada oturamayacak şekilde rahatsız edilmeleri...” için plebisit yapıldığını işitseniz herhalde şaşırmazsınız.

İnsan tarihinin saat rakkası gibi çalıştığına inanırım. İkinci Savaş’tan sonra Nazizm ve Faşizm mahkum olur, lanetlenirken demokratik değerler değer kazandı. Özgecil (altruist) bir ahlak anlayışı başat duruma geçti, etkili oldu. Özellikle altmışlı yıllarda böyle bir atmosferde yaşadık. Bir yandan koloniler bağımsızlığına kavuştu v.b. Allende’ye yas tutuk ama Çin Hindi hepimizi mutlu etti. Ne var ki şimdi rakkas ters yönde işliyor. Büyülü kelimelerden biri “gerçekçi.” Herkes birbirine “Gerçekçi ol” tavsiyesinde bulunuyor. Ne demek bu, nasıl gerçekçi olunuyor? Bu aslında “Bencil ol”, “Her durumda kendi çıkarını düşün” demenin “kibar” şekli. Sakın verme, hep al!

O özgecil kültürden buraya nasıl geldik? Bu birdenbire olmadı, tek bir dinamiğe de bağlanamaz. Herhalde sosyalizmin çöküşünü etkenler arasında saymalıyız. Sosyalizm, uzun süre, “daha iyi bir gelecek” özlemini kendisinin temsil ettiğini savundu ve bir hayli inandırıcı olmayı da başardı. Bunun sonunda çöken şeyin sosyalizm olduğunu düşünmüyorum, ama onun bu başarısı genel başarısızlığın onun hesabına yazılması sonucunu verdi. Sanırım bugünün dünyasında sosyalizme en şiddetle düşman olan kimseler bir zaman “sosyalist” diye anılan ülkelerde yaşamış olanlardır.

“Daha iyisi olamıyor. Öyleyse olanla, olabilenle yetinelim. Olandan alabildiğimiz kadarını alalım.”

Sosyalizm deneyiminin gelip dayandığı nokta bu “bilgelik” oldu.

Sanıyorum daha dipten işleyen dinamik sosyo-politik düzeyin, teknolojik gelişmenin açtığı imkanları kullanmakta gösterdiği yavaşlıktır. Burada, politika düzeyinde, temsili demokrasinin gitgide “arkaik” bir yapı haline gelmesi sorunuyla yüzleşmemiz gerekiyor. Teknolojik imkanları değişik bir bakışla kullanarak temsili demokrasiyi doğrudan demokrasiye yaklaştırmamız mümkün. Mümkün ama bunu yapmıyoruz. Yapılmasına engellerden biri, sanırım oldukça ciddi biri, varolan politikacılar ordusudur. Onların yardımcısı “bürokrasiler”i de sayabiliriz sanırım.

Yukarıda “siyasi sağ” konusunda düşündüklerimi yazdım. O şekilde tanımladığım kesimin yaşanan krizlere çare üretmesini beklemek hayalperestlik olur (şüphesiz bireysel katkılar her zaman mümkündür.) Yani, kısacası sorunun (sorunların) sahibi soldur. Solun daldığı kış uykusundan uyanması, silkinmesi ve toparlanması gerekiyor, diye düşünüyorum. Bu işe girişirken cesur olmak çok önemli. “Geçiştirme” değil, gerçek bir özeleştiri gerekiyor. Teori düzeyinde olsun, pratik düzeyinde olsun, büyük bir düşünsel hamle...