Ön Not

Aslında hiç yazmak istemiyorum. Çünkü korkuyorum. Evet Güneydoğu’nun, Kıbrıs’ın, Kuzey Irak’ın, Afganistan’ın ve Kazakistan’ın hem dağlarında, hem de gecesinde eli silahlı serdengeçtilik yapmış ben korkuyorum.
Askerliği ‘şövalye mesleği’ diye öğretti büyüklerimiz ve şövalyeler düello yapar. Ama sivil ortam, özellikle 15 Temmuz sonrasındaki iklim puslu, loş ve karanlık. Yani tam ‘pusuluk.’ Entrikalarla, karanlıkla, gizemle dolu bu iklimde pusuya düşmemek ve ölüm bölgesinde kalmamak lazım.
Bilecik’in bir köyünden çıkmış ve arkasında bir dayısı/kurumsal desteği olmayan biri, doktoralı ve kirada oturan bir ‘işsiz’ ve bir aile babası olunca pusuya düşmemek ve ölüm bölgesinde kalmamak için insan daha bir dikkat ediyor. Herkesin kendi ‘kurumsal mevzisine’ çekilip yoldaşları ile ‘düşmana’ ölümüne ‘söz mermileri’ yağdırdığı dönemde ortalıkta dolaşıp “Durun yapmayın!” demek aslında seni her mevziden açılan ateşe maruz bırakıyor. Ne ondansın ne bundan. Neci olduğu, kime çalıştığı belli olmayan puslu zamanının baykuşu, onun bunun kuşlaması ile yaşayan bir ‘proje çocuk.’ Belki bir kripto, belki de CIA’in servis elemanı.
Televizyonlara çıkabildiğim günlerde bir program sonrasında ünlü bir gazeteci sormuştu: “Metin Bey valla ben sizi çözemedim. Siz ....cu musunuz, ......ci misiniz, yoksa .......grubundan mısınız, ya da ......... tarafından mı görevlendirildiniz?”
Şaşırmıştım ben genç yaşına rağmen bir yandan memleket hayrına söz söylemek isteyen ama diğer yandan da Şu’cu veya Bu’cu olmadan, bağımsız, beynini ve vicdanını hür tutmak isteyen biri olamaz mıydım? Sanırım şimdilik bu sorunun cevabı anlamsız. Ama yine de bilin istedim.

Bugün yazıyorum çünkü gene beni yazmaya iten endişelerim yazmamaya iten korkumun önüne geçti. Dedim ya: Sisli puslu bir 2017’ye giriyoruz. Birkaç yazı ile sizlere naçizane 2017’yi anlama rehberimi sunmak isterim.

2017’de belirsizlik, kestirilemezlik ve çatışmanın hakim olduğu bir bölgesel ‘kaotik fırtına’ bizi bekliyor

2015 sonunda Ankara’da bir toplantının arasında Moskova’dan gelen Rus bir akademisyen “Siz Türkler” dedi, “Kaosu yönetmek yerine hâlâ Orta Doğu’ya kafanızdaki düzeni dayatıyorsunuz. Anlamıyorsunuz, Ortadoğu dayatılan her sentetik şeyi geri kusuyor. Artık Orta Doğu’da düzen kurmak yerine kaosu yönetmek zamanı” demişti.
Kaosu yönetmek... Gerçekten de belirsizliğin, kestirilemezliğin ve çatışmanın hüküm sürdüğü kaosla güreşmek yerine onun bir parçası olmak ve onu yönetmek. Yapabilirseniz daha rasyonel bir yöntem değil mi?

Öncelikli bir tespitim: Her gün televizyonlarda ve gazetelerde size pompalandığının aksine dünya Türkiye’nin çevresinde dönmüyor. Orta büyüklükte bir bölgesel güç olan, giderek ciddi yapısal/kurumsal sorunlarının baskısını hisseden Türkiye gemisindeki BİZLER, aslında artık ABD-Rusya stratejik ilişkisinin çevresinde dönüyoruz. Ve ne yazık ki gidişat 2017’de de çok daha yakından ve hızlı döneceğimizi gösteriyor. Şimdi soru şu: Bu dönüşün yaratacağı merkez-kaç kuvvetine ve fırtınaya devletimizin kurumları ve toplumumuz ne kadar hazır?

Karşılaşacağımız kaotik fırtınanın ilk sebebi: Trump

ABD’de belirsizliğin ve kestirilemezliğin ‘prensi’ Trump ABD’nin kendisini bile şaşırtarak başkan oldu. 20 Ocak’ta iş başına geliyor ama hâlâ yerküreyi nasıl okuduğunu belli etmedi. Acaba dünyaya yeni bir Pax-Americana mı önerecek, yoksa mevcut kaosu mu yönetmeyi tercih edecek? Trump yaklaşık bir ay sonra iş başına gelecek, ama aslında Türkiye’yi doğrudan ilgilendiren aşağıdaki sorular hakkında ne düşündüğünü hâlâ bilemiyoruz:

1) Küreselde, acaba Trump Çin’i mi, yoksa aşırıcı Selefi-Cihatçı akımları (veya kendi tabiri ile ‘radikal İslam’ı) mı kendisine öncelikli küresel tehdit olarak kabul edecek? Eğer Çin’i birincil tehdit kabul ederse Rusya’yı yanına ortak mı alacak, Rusya’ya ilgisiz mi davranacak, yoksa Rusya’yı Çin’e mi itecek?

2) Bölgemizde, acaba Trump önceliği Rusya’nın ekonomik ve askeri anlamda yıpratılmasına ve Putin büyüsünün bozulmasına mı verecek, yoksa Putin’in peşine takılarak silahlı selefi-Cihadçı yapılarla mücadeleyi mi önceliklendirecek?

​Bu sorunun cevabı Türkiye’yi doğrudan ve iki yönden etkileyecek.
İlki: Suriye’nin geleceği bu sorunun cevabında gizli. Trump şayet Selefi-Cihadçı yapılarla mücadeleyi önceliklendirirse kuvvetle muhtemel Rusya ile bölgede daha sıkı işbirliğine yönelecek (ki bence kendisi ve yakın ekibi bunu istiyor). Zaten şu an Rusya liderliğinde oluşan ve giderek kurumsallaşmakta olan diplomatik çabalar 20 Ocak sonrası yarı pişmiş hâlde Trump’ın önüne konacak. Trump bu yarı pişmiş yol haritasını ya kabul edecek ya da reddedecek. İşte bu karara göre Suriye’deki gelişmeler ya çok hızlanacak ya da donacak. Ama çatışma daha yıllarca devam edecek.
Türkiye’yi ilgilendiren diğer yön ise Suriye konusunda ABD’nin ve Rusya’nın Türkiye’ye biçecekleri rol. Eğer bu iki rol çok farklı olursa Türkiye’nin  üzerinde hissedeceği baskı çok artacak.

3) Ben ABD güvenlik bürokrasisinin günün sonunda aynen Afganistan’da Sovyetler'e yaptığı gibi ‘Cihadçı Selefi’ yapıları Rusya’yı ekonomik ve askeri olarak yıpratmak için birer araç olarak kullanmayı amaçladığını düşünenlerdenim. Bunun için de Suriye’yi yeni Afganistan yapmak, çatışmayı arttırarak Rusları Afganistan’da değil ama bu sefer Ortadoğu’da sahada ateşin içine doğru daha çok itmek işlerine gelir. Zaten ABD’li müesses nizamın temsilcisi görevdeki/emekli bir kısım generallerin/bürokratların “Ortadoğu’yu Ruslara kaptırdık. Bu kabul edilemez” şeklindeki homurdanmalar artışta. Ama acaba günün sonunda ABD ‘müesses nizamı’ mı Trump’laşacak, yoksa Trump mı kurumsallaşacak? Benim gibi meselelere kurumsallaşma üzerinden bakanlar için ilginç bir test olacak. Ama her iki seçenek de Türkiye için yönetmesi gereken dış politika sorunlarında daha çok basınç, belirsizlik ve kestirilemezlik demek. Şimdi Türkiye’nin taşıyacağı yüke bu ağırlığı da koyun.

4) Acaba Trump’ın genelde bölgesel Kürt politikası, özelde PKK ile olan ilişkisi nasıl olacak?

Çok kritik bir soru. Ama cevabını ilginçtir ne Ankara ne Kandil, ne Türkler ne de Kürtler tam olarak biliyor. Tam da bu belirsizlik ve kestirilemezlik can sıkıcı değil mi zaten? Çünkü taraflar pozisyon alamıyor. 

5) Acaba Trump, Obama’nın İran’la başlattığı ‘normalleşme ve İran’ı sisteme entegre etme’ çabalarına devam mı edecek, yoksa Trump Amerikası birden İran’dan buz gibi soğuyacak mı?

Gene cevabı Türkiye’yi doğrudan etkileyecek bir soru. Cevabı ne olursa olsun bu da Türkiye için baskı demek.

6) Acaba Trump NATO hakkındaki söylediklerini iş başa gelince yutacak mı, yoksa tam tersine NATO içinde kurumsal ve derin bir krize mi neden olacak? Trump döneminde NATO varoluşsal bir meşruiyet krizine girebilir mi? Burada gene Trump ile ABD müesses nizamının tokuşmasını izleyeceğiz.

Şayet Trump Avrupa ve NATO ile bir kriz dizayn etmek isterse elindeki koz Türkiye olur. Türkiye üzerinden Avrupa ve AB içinde ve NATO içinde kusursuz bir kurumsal fırtına tasarlayabilir ve Türkiye kozu ile onlara ayar verebilir.

Size Avrupa-NATO konusunda ilginç bir tespit: Aslında bakın ABD ile Rusya arasındaki küresel kapışmanın silahlı bir çatışmaya dönüşeceği bekleniyordu. Bakın Avrupa ve NATO çok ustaca bu silahlı çatışmanın Arktik kuzeyde, kuzey Avrupa’da (İsveç-Finlandiya-Norveç), Doğu Avrupa’da (Polonya-Romanya) olmaması için elinden geleni yaptı ve ABD-Rusya silahlı kapışmasını büyük bir başarı ile Suriye’ye doğru itti. “Zaten Suriye’de hazır ring var. Gidin orada kapışın. Hem yerel taşeronlar da var. Oralarda serbestçe kırın dökün. Avrupa’ya bulaşmayın” dediler.
Şimdi Trump aslında Obama’dan adı tam konmamış ve parametreleri belirlenmemiş bir bebek devralıyor. Genelde ABD CENTCOM’un sorumluluk alanında, özelde Suriye’de ABD-Rusya rekabeti.
Soru belli; acaba Trump bu bebeği büyütür mü, yoksa öldürür mü?
Cevap: Henüz belli değil. İşte bu da Türkiye üzerinde baskı demek.

Rusya 2016’yı diplomatik zaferle kapıyor

Rusya, ABD’nin karar alma mekanizmalarının 20 Ocak’a kadar felçli olduğu şu geçiş döneminde büyük inisiyatif kapmış durumda. Daha da önemlisi bu diplomatik atağını giderek kurumsallaştırıyor. Rusya’nın bölgesel ilk sorunu Türkiye ile İran arasında güç dengelemesi yapmak, her ikisini de kendi ‘abiliği’ çatısı altında buluşturmak, sonra da IŞİD sonrası Suriye’yi bir an önce dizayn etme derdinde ve diplomatik alanda epeyce başarılı. 19 Aralık’taki Büyükelçi Karlov suikastı sonrası Rusya’nın bölgesel eli çok güçlenecek ve hiçbir meselede de Ankara’yı ikna sorunu yaşamayacağı ortada.

Bence Türkiye-Rusya arasındaki ilişkiye Rusya ‘araçsal’ bir rol biçiyor. Altını çiziyorum: ARAÇSAL. Rusya Türkiye’ye akıl ve rasyonalite ile bakıyor, bizse ona duygusal. Geçen yıl bu zamanlar Rusya’dan ‘nefret ediyorduk’ şimdi ise Rusya’yı ‘ölümüne seviyoruz.’ Rusya, Türkiye’nin de içerisinde yer aldığı geniş Ortadoğu’da devlet yapılarının ve devletlerin sınırlarının da değişeceği, devlet-dışı aktörlerin şimdikinden daha etkin rol oynayacağı ve dolayısıyla başta güvenlik alanındaki ittifakların yeniden tanzim edileceği uzun süreli çalkantılı bir döneme girildiği kanaatinde. Ve rasyonel bir analizle de bakınca, bu yeni ittifaklarda Rusya’nın kendisine alan açmaya çalışması ve bölgesel nüfuzunu arttırmaya çalıştığı görülüyor. Moskova, bu anlamda AB’nin Brexit’le içerisine girdiği değişim sürecinin (Rusya’ya göre yıkılma) Trump ABD’siyle NATO’da da yaşanacağı umudu ve beklentisi içinde. Bu beklentinin ne oranda gerçekleşeceği bilinmez, ama hem AB’nin, hem de NATO’nun sonu belirsiz bir kriz sürecine girmesi Rusya’yı çok memnun edecek gelişmedir. Aslında Rusya’nın nihai amacı da bu, yani AB ve NATO’yu tarihin çöplüğüne gömmek.
İşte hem ekonomik hem de güvenlik alanında uzun süredir Batı kampında yer alan bir bölgesel aktör olarak Türkiye’nin bu jeopolitik (NATO) ve jeoekonomik (AB) yönelimini değiştirmesi bölgede Rusya’nın öngördüğü tektonik değişimleri daha da hızlandıracak.
Kısaca, Rusya’nın Türkiye’ye tam da AB ve NATO’yu sonucu belirsiz bir krize sokmak için  ihtiyacı var.
Uzun vadede ise Moskova’nın Ankara’yla askeri-güvenlik alanındaki ilişkilerine stratejik bir anlam atfetmesi ancak Türkiye’nin NATO’dan çıkış sürecini başlatmasıyla mümkün. Lütfen dikkat edin: Rusya halihazırda ne post-Sovyet coğrafyada, ne de geniş Avrasya’da NATO Anlaşması'nın 5. maddesinin öngördüğüne benzer şekilde herhangi bir stratejik askeri müttefike sahip değil. Belarus, Kazakistan, Ermenistan gibi ülkeler Rusya’yı gerektiğinde savunma değil, Rusya tarafından korunma güdüsü içinde. Öte yandan, ne Çin, ne de Rusya askeri ittifak oluşturmak için egemenlik paylaşımına hazır oldukları gibi böyle bir oluşum için Batı’yla ilişkilerini riske atma taraftarı. Ama Rusya’yı Türkiye ile yaşadığı balayından ziyade bu balayının Batı güvenlik sisteminde yarattığı krizin memnun ettiğini lütfen unutmayalım.

Sonuç olarak “Acaba Türkiye Batı’dan kopuyor mu?” sorusuna “Savunma-güvenlik alanındaki mevcut göstergelerle cevap şimdilik hayır” cevabını vermek mümkün. Rusya tarafından Türkiye’ye NATO’nun sağladığı egemenlik paylaşımını esas alan, 5’nci maddesindeki gibi ‘kollektif güvenlik’  sağlayan  kurumsal ve sürdürülebilir bir ittifak alternatifi yaratmadıktan sonra Rusya-Türkiye balayının zamanla müttefiklik ilişkisine dönüşebileceğini söylemek güç. Ama bu rasyonel tespit şu sıralar duyguların ve coşkuların hakim olduğu ve her şeyin iç siyaset değirmeninde öğütüldüğü Ankara’da ne kadar dikkate alınır? Belki de asıl sorulması gereken soru bu.

Kısaca bu bölümdeki özetim şu: 2017’de Türkiye’nin hepsi silahlı, küresel ağlara sahip ve sınır aşan devlet dışı aktörler olan IŞİD, PKK ve FETÖ ile mücadelesi giderek ‘milli’ alandan taşarak küreselleşiyor, daha da önemlisi ABD-Rusya stratejik ilişkilerinin önemli parametreleri hâline geliyor.
Sorum basit: Biz acaba bunu ne kadar istiyoruz ve bu süreç ne kadar faydamıza? Yani örneğin ‘resmi söylemimizin’ savunduğu gibi Karlov suikastının altından FETÖ çıktığını Rusya resmen açıklarsa ve FETÖ artık ABD-Rusya güç mücadelesinin önemli bir parametresi hâline gelirse bu konuda artık ne kadar inisiyatif sahibi olabiliriz?

Tespitim net: Türkiye 2017’de ABD-Rusya stratejik ilişkilerinde her iki tarafın da ‘araçsal’ rol biçtiği bir kaotik fırtınaya giriyor. Daha basit anlatımla genelde Ortadoğu’da, özelde ise Suriye’de ABD ile Rusya arasında ciddi bir masa tenisi oynanacak ve o maçta bize biçtikleri rol tenis topu rolü.
Unutmayın: Bir yandan top olmadan masa tenisi maçı olmaz ama ABD ve Rusya iki kişilik oynayacağı bu oyunda sayı almadan zevkine oynuyorsa ne âlâ. O zaman top değerli. Ancak ABD ve Rusya karşı taraftan sayı almayı düşünürse ve zevkine oynanan oyun ciddi bir maça dönüşürse taraflar topa (yani bize) hızlı çakacak demektir.

2017’ye girerken yönetmemiz gereken 4 risk alanımız

1. Devlet kurumları

15 Temmuz gecesi yaşananları Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki diğer darbelerden farklı olarak yalnızca parlamentoya ve seçilmiş hükümete bir darbe girişimi olarak değil, aynı zamanda ‘devlete el koyma girişimi’ olarak yorumlamak da mümkün. Yönetim/organizasyon temelinde Türkiye’de ‘devlet retoriği (söylemi)’ ile ‘devletin gerçekliği’ birbirinden farklı. Türkiye’de tarihsel altyapısına güvenerek geliştirilen “güçlü devlet geleneğinin”[i],  aslında söylemde güçlü, varoluşsal (veya beka ile ilgili) meydan okumalara yanıt vermede ise zayıf olabileceği o gece en acı şekilde ortaya çıktı ne yazık ki. Devletin gerçekliği (içine sızılabilecek kadar zayıf devlet) ile retoriğinin (güçlü devlet algısı) arasındaki farkın bu denli büyük olması ise kamuoyunda büyük bir kaygı ile karşılanmıştır. 15 Temmuz darbe girişimi, zaman içerisinde ordu, polis teşkilatı ve yargı başta olmak üzere topyekûn devlet bürokrasisine el koymayı amaç edinen bir yapılanmaya karşı devletin paralize olduğu gerçeği de ortaya çıkmakta.

Öncelikle 2005’te Afganistan’da, 2003’deki kaotik işgal sürecinde buralarda bulunduğum için yakından şahit oldum. Bu fırtınada ilk tahkim etmemiz gerekenler devletimizin kurumları ki çatıları uçmasın. Afganistan’da ve Irak’ta kurumsuzluğun ne demek olduğunu yerinde görmüş biri olarak söylemem gereken şey 2017’de devlet kurumlarını tahkimle, PASİF LAİKLİĞİN kurumlar için temel taşıyıcı kolon haline gelmesi, kurumsal dönüşüm, kurumları profesyonel ve etik normlarla sarıp sarmalama,  kurumlarda ‘siyasi olanı’ ‘bürokratik olandan’ iyi ayırma, liyakat, kapsayıcılık (her kesimin/görüşün devlette temsil edilmesi) gibi acil tedbirlerle zemine iyice sabitleyelim.

Şu an Ankara’da büyük bir kurumsal yıkım, hafriyat ve yeniden inşa süreci var. 15 Temmuz sonrası aslında ‘devleti ortak akılla ve ortak rıza ile yeniden yapılandırmak’ için büyük fırsatlar sunuyor. Umarım bu fırsatı kaçırmayız ve yaklaşan kaotik fırtınaya devletin kurumlarını zemine iyi sabitlemiş gireriz ki ABD-Rusya ilişkilerinden kaynaklanacak kaotik fırtınada uçup gitmezler.

2. Toplum

Acaba yaklaşan bu kaotik fırtınada toplumu güçlü tutmak için bağrına basma dinamikleri nasıl güçlendirilir? Dışlama/ayrıştırma dinamikleri nasıl azaltılır?
Toplumsal mümkünatlar nasıl arttırılır?
Toplumsal çoğulculuk nasıl sağlanır?
İnsan kalitemiz ve entelektüel sermaye birikimimiz nasıl arttırılır?
Giderek zayıflayan toplumsal empati eşiklerimiz nasıl güçlendirilir?
Geçen gün kendime bir test yaptım. Ülkemizdeki 78 milyonun tamamının hepsinin onaylayacağı/altına imza atacağı bir cümle kurmak istedim. Ama böyle bir cümle bulmakta o kadar zorlandım ki. Bence siz de bu testi kendinize yapın.

3. Siyaset

Siyasetin dili çatışmacı mı, uzlaşmacı mı olmalı? Siyasetin ‘çatışmadan’ aldığı enerji nasıl sıfırlanabilir ve ‘uzlaşmadan’ aldığı enerjiyi arttırmak için neler yapmalıdır?
Bu sorular başkanlık sistemi (veya partili cumhurbaşkanlığı) tartışmalarının alevleneceği ve siyaset meydanlarının hararetinin artacağı 2017’nin ilk aylarında önem kazanıyor. Siyasetimizde bu yeni dönemde ilginç bir gelişme de yaşanıyor. Biz sorunlarımızı kendimiz ve içeride çözemedikçe, sorunlarımız dışarıya taşıyor ve ülke içinde kurmayı bir türlü başaramadığımız denetleme/dengeleme sistemi artık uluslararası ortamda kuruluyor. Örneğin IŞİD, PKK ve FETÖ gibi üç önemli tehdit, Suriye hassasiyetimiz ve dış politika zafiyetlerimiz üzerinden Rusya ve ABD’nin kurmaya çalıştığı bir denetleme/dengeleme çağına bir giriş bu. Aslında Türkiye iç siyaseti tam da şu anda ABD ve Rusya’nın bölgesel kapışmasına yapıştı ve ilginç durum önceden yürüttüğümüz ‘iç siyasi tüketim için dış politika’ yaklaşımının ötesinde artık 2017’de iç siyasetimizin bile özellikle ABD-Rusya stratejik ilişkilerine yapıştığı bir döneme işaret ediyor.

4. Jeopolitik

Türk’le Kürdün bölgesel rekabeti mi yoksa işbirliği mi? PKK’yı tüm bileşenleri ile tasfiyeye yöneldiği görülen Ankara’nın örneğin PKK sonrası için Kürt coğrafyasına anlatacağı bir hikâyesi var mı?
2017’de bu soruların cevaplarını duymak için iç siyasetimiz dayatamasa bile ABD’li ve Rus muhataplar bu soruların cevapları için Ankara’yı sıkıştıracaklar. Ama bence asıl hayati soru şu:
Acaba Türkiye Kürt sorununu veya son dönemdeki moda tanımla ‘Kürtlerin PKK sorununu’ Putin ile Trump gibi iki kestirilemez aktörün insafına bırakarak kendi öz iradesiyle halledebilir mi?
Halletmekten kastım: Yok edebilir mi veya dönüştürerek aşabilir mi?

Sonuç olarak bu yazıdaki temel tezim, artık Türkiye iç siyasetinin 2017’de dış politikaya yapışacağı bir döneme girdiği. Yazımda vurgulamaya çalıştığım gibi 2017’de bölgemizde kestirilemezlik, belirsizlik ve çatışma hakim olacak ve bölgesel gelişmeleri belirleyici temel faktör ABD-Rusya arasındaki stratejik ilişki olacak:
Acaba bu ilişki bir çatışma mı, yoksa bir uzlaşma/işbirliği ilişkisi mi olacak? Her iki durumda da 2017’de devletimizin kurumları bu kaotik fırtınadan kurumsal anlamda, biz de toplumsal anlamda etkileniyor olacağız.
Şimdi sorum şu: Bu fırtınadan korunmak için 78 milyonun hep beraber TUTUNACAĞI aklınıza geliveren ilk sabiti söyleyin bana? Ne kadar çok farklı cevap var değil mi? Ben size kendi sabitimi söyleyeyim: ‘Topluma pasif ama kendi içine aktif laik devlet, mümkünatları arttırıcı çoğulcu siyaset ve herkesi kuşatıcı yurttaşlık.’
Kısaca ‘laik devlet, çoğulcu siyaset ve eşit yurttaş’ benim tutunacağım sabitim olacak.