Eşik çizgisinin (bizimki gibi) olmayışı, farklı bir ontolojiye dayanır. Okulda ontolojiyi “varlık ve var oluş felsefesi” diye öğrendik. Yanlış değil, ama izaha muhtaç. Ontolojinin temel sorusunu şöyle özetleyebiliriz: Ben neyim; diğer varlıklarla (Tanrı, diğer insanlar, ağaçlar vs.) farkım/ilişkim ne? Philippe Descola'ya göre Orta Asya'dan Afrika'nın belli bölgelerine ve Amerika kıtasına uzanan geniş bir coğrafyada bu soruya (bütün çeşitliliğine rağmen) ortak bir daire etrafında cevap verilmiş. O da şu: Diğer varlıklarla bedenlerimiz (dışımız) farklı; ancak içimiz (ruhumuz, enerjimiz, canımız...) aynı/benzer. Onların da iç dünyası (ruhları) bizimki gibi (Descola 2013 4., 5., 6. ve 11. bölümler). O yüzden hayvanların da komşuluk ilişkileri olabiliyor. Savaşabiliyor, kin güdebiliyor, intikam alabiliyorlar. Temel olarak insan gibi yaşıyorlar. Bütün farklı halkların (insan olsun, olmasın) uyduğu bazı ortak kurallar var.

Descola'nın Şamanlık olarak nitelendirdiği yukardaki çerçeve ile bizim bugün aşina olduğumuz ve fark etmeden kullandığımız çerçeve taban tabana zıt. Bizimki (diyeceğim) kimya ve biyoloji bilimine dayanıyor ve kabaca şunu ileri sürüyor: Bedenlerimiz ortak yapı taşlarından oluşur: su, karbon, hücreler, organlar... Birbirine benzer. O hâlde malzeme, yani kılıf aynıdır. Farklı olan, bizi diğer varlıklardan ayıran içimizdir. İnsanın ruhu/zekâsı vardır, güler, konuşur, ağlar; hayvanlar bundan mahrumdur, içgüdüleriyle hareket eder (Descola 2013 8. bölüm). Özetle biri içimiz aynı, dışımız farklı; diğeri içimiz farklı, dışımız aynı der. Karışıklığı azaltmak adına bahsi geçen ontolojik farkları şöyle görselleştirebiliriz:

Bir noktanın altını çizmek istiyorum: Şamanlar, kartalın insan olduğunu zannetmez; kafaları o anlamda karışık değildir. Ancak insanla hayvanın ortak bir iç tasarımı (ruh, enerji...) olduğunu varsayarlar. Arada aşılmaz bir ayrım değil, geçişlilik görürler. Hattâ kimi özel durumlarda, bazı kişilerin hayvanların “donuna” girebildiğini; yani örneğin kurtların dünyasına geçiş yapabildiğini düşünürler (Harvey 2005 s. 10-21). 

Bir yanıyla iki ontolojik düzen de insan merkezli bir bakışla malûldür. Sonuçta Şamanlar da diğer varlıklara insanî nitelikler atfeder. Ancak kullandıkları ontoloji bugün yaygın olan insan merkezcilikten farklıdır. Bunları birbirinden ayırmak isteyen Descola, insanî nitelikleri diğer türlere aktaran Şamanlığı insan referanslı (antropogenic), bizim aşina olduğumuz Natüralizmi ise insan merkezci (antropocentric) olarak niteler.[ii] İnsan merkezcilikte tek ağırlık merkezi insandır.

Peki ama bir canlının ruhunun olduğunu varsaymak yahut onu komşudan saymak neyi değiştirir?

3.

Manisa-Kula'nın köylerinde yakın zamanlarda ikinci nesil tavuk çiftlikleri kuruldu. Bunlar 70-90 bin hayvan kapasiteli, et tavukçuluğu yapan dev ölçekli kapalı alanlar. Kurulmuş eski çiftlikler ise (eski dediğim 2000'lerin başı) 10-12 bin kapasiteli. Yenilerle rekabette zorlanıyorlar. Tavukçuluk, parça başı sistemi üstüne kurulu. Markasını bildiğimiz tavuk şirketleri kamyonlarla civcivleri getiriyor, çiftliklere teslim ediyor. 45 gün sonra da geri alıyor. Üretici sözleşmeli çalışıyor, kilo başına para alıyor. Zayiat yüzde 7'yi geçerse kendisinden para kesiliyor. Bu sistemde metrekareye 16 hayvan düşüyor. Hayvanlar genetiği değiştirilmiş proteinli, katkı maddeli yemlerle besleniyor, antibiyotikli hava soluyor. Bu dünyada görüp görecekleri bu dört duvar, o da yalnızca bir buçuk ay. Sonra da kesimhane... Çiftleşemiyor, koşamıyor, hattâ doğru dürüst yürüyemiyorlar. Zira etleri şişirilmiş, kemikleri ağır çekmesin diye inceltilmiş, kırılgan; mutanta dönmüşler. Başlangıçta tavuk çiftliklerine fazladan civciv konuyor. Örneğin 13 bin yerine 18 bin... 30 gün sonunda canlılar nefes alamaz hâle geldiklerinde şirketin kamyonu gelip 4-5 binini alıyor, geri kalanlara yer açıyor. Böylelikle işletme tam randımanla çalışmış oluyor. Erken alınanlar öğütülerek (çok sevdiğimiz) kedi-köpeklere mama yapılıyor yahut “piliç” çevirme oluyor. Buna seyreltme deniyor. Ne yaşamına ne ölümüne şahit olabildiğimiz “canlar” seyreltiliyor.

Adalet kırılgandır. Bir tarafın diğerinden açıkça güçlü olduğu durumlarda adaletin tesisi zorlaşır. Nietzsche, adaletin esasının bir tür denge, mütekabiliyet, hesaplı bir değiş tokuş olduğunu ileri sürer (Nietzsche 1994 s. 64). Eğer denge yoksa, biri diğerine ucu bucağı olmayan usûllerde zulmedebilir. Soykırımlar, devletlerin yaptığı katliamlar yahut insanların mezbahalarda hayvanlara yaşattıkları böyle bir asimetriden, yani aradaki (hayalî yahut gerçek) denkliğin kopmasından kaynaklanır. Bizim kanun, din, ahlâk diye anlattıklarımızın önemli bir bölümü aslında bu meseleyle uğraşır: Sınır çeker, ölçü koyar, denge kurar. Tam eşitlik mümkün olmasa da belirli bir daire etrafında kişilere “haddini bildirir”.

Yukarda anlatılan ve hayvanları içi olmayan “etler” olarak hayal edebilen ontoloji, uzun insanlık tarihinin aslında oldukça yakın zamanlarında ortaya çıkmış. Çok işlevsel, çünkü insanı ayırıp nesneleri ve diğer canlıları tek bir kümeye topluyor, kaba bir sınır çekiyor. Varlıkların dışı, yani kılıfları (bedenleri, kemikleri, meyveleri...) hadsiz şekilde insanın hizmetine sunulurken içleri (canları, ruhları, bize benzeyen duygu dünyaları) olmadığı düşünülüyor. Bu şekilde dünyanın geri kalanı nesneleştiriliyor. Bugünkü aşırı birikim, “üretim girdisi” olarak görülen varlıkların işte bu şekilde değer kaybetmesi ile mümkün oluyor (Moore 2015). Denkliğin olmadığı, haddin bilinmediği, komşuluğa dair ortak bir zeminin dahi olmadığı yerde adalet de olmuyor. Sistemli zulüm başlıyor. Sadece yerlilere, kadınlara, kölelere, çocuklara, işçilere karşı değil, tüm diğer varlıklara, tavuklara, ineklere, arılara, ağaçlara karşı...

Buna mukabil diğerinde bir canlıyı öldürmek fabrikalaşamıyor. Şiddet sınırlanıyor. Fakat yazının sonunda “tek yol Şamanlık”, mealinde bir çıkarımda bulunmak istemiyorum. Zaten öyle bir geçiş mümkün değil; çünkü anlattıklarım birer “inanç” değil, dünyayla kurulan son derece maddî ilişkiler. Belirli bir hayat örgüsünün içinde, belirli faaliyetler etrafında yaşanıyor, sadece kafada olup bitmiyor. Yine de şu ân yaşadığımızın, dünyadaki tek ve en doğru ihtimal olmadığını bilmek, bizi diğerlerinden ayıran her tür sınırın (tahakkümünü teslim etmekle birlikte) keyfiliğine vurgu yapmak çok önemli. Antropoloji ve tarih okumanın kıymeti buradan geliyor. Hak, adalet, eşitlik, demokrasi gibi insanlarla sınırlı bazı kavramları daha geniş, yani insan türünü aşacak şekilde yeniden düşünebilir miyiz?

4.

Kargalar doğduklarında insan gibi çaresizdir. Hayatta kalmayı, hattâ uçmayı dahi doğumdan sonra bağ kurdukları diğer varlıktan öğrenirler (bu genellikle dişi karga olur, ama şart değildir). Keza düşmanlarını bile bilmezler. Hiç öğretilmezse, genç karga kendisini yemek isteyen kedinin yanına konabilir. O yüzden kolektif bilgi dağarcığını genç nesillere hızla aktarırlar. Bir karga diğerini “tehlike” karşısında uyarırsa, bu ses genç karganın bedenine nakşedilir, bir daha unutmaz. Kedinin tehlikeli olduğu, bu şekilde diğer nesillere aktarılır.

Kargalar hiyerarşik canlılardır, bir tür aile yapıları vardır. Lider karga (alfa erkeği), hiyeraşinin altından bir eş seçse dahi o eş mertebe atlar, bir numaraya yükselir. Eskiden boyun eğdiği daha iri kargalara dahi diklenebilir. Diğer kargalar da toplumsal hiyerarşiye riayet eder, diklenen eşin façasını bozmazlar. Ancak eğer lider dövüşte yenilirse iki numaraya beraber düşerler (Lorenz 2004).

Kargalarla ilgili bu kadarcık gözlem bile aramızdaki mesafeyi azaltmıyor mu?