Murathan Mungan, Harita Metod Defteri adlı otobiyografik kitabının “Beni büyüten kelimeler” başlıklı bölümünde çocukluğunda babasının çok sık kullandığı kimi kelimeleri sıralar: Lütfen... istirham etmek… edep… erkân… rica ederim… haysiyet vd. Mungan, bu kelimelerden söz ederken geçen hafta işaret ettiğim “zamanın ruhu” kavramına da değiniyor bir ucundan:

“Şimdiki kuşağın çocuklarına bu sözler ve benzeri kavramlar yabancı gelebilir elbet. Sadece tümünün günümüz sözlüklerinde birebir Türkçe karşılıklarının bulunmadığından değil, ne yazık ki artık hayatımızda da bir karşılıkları kalmadığından.”

Mungan’ın “hayatımızda da bir karşılıkları kalmadı” diye vurguladığı olgu üzerine düşünmek gerek. Zamanı bedenimizde hisseden, günlük hayatın akışında kaygıyla yaşayan sadece biz değiliz; sözcüklerimiz de öyle. Sonsuz bir evrende doğan, parlayan ve sonra sönüp yiten yıldızlara benzer biraz da sözcükler. Eğer bir şekilde zamanı somutlayarak izlemek istiyorsak bunu onlar üzerinden yapabiliriz. Örneğin, dedelerimiz çorbasını “çanak”tan içerken, bizler “çanak anten” aracılığıyla televizyon izledik. Bizim çocuklarımız ikisini de bilmiyor. Benim kuşağım ilk kitaplığını “çekyat”ların sırtındaki bölmelerde kurarken ve kanepeyi çekip yatak haline getirip yatarken şimdi terk edilmiş evlerin kırık camlarından uzanıp görebileceğimiz kırık dökük bir mobilyaya dönüştü çekyatlar. Hayatımızdan çıkan sadece o işlevsel mobilya değildi, adı ve hatırası da tıpkı Mungan’ın örnek verdiği sözcükler gibi tozlandı belleğimizin kuytu köşelerinde.

Susanna Tamaro da sözcükler üzerine kafa yoran yazarlardan. “Her Sözcük Bir Tohumdur” adını taşıyan deneme kitabında sözcükler üzerinden hayatı anlamlandırmaya çalışır:

“Milyonlarca yıl boyunca insanoğlu bakışlarını yukarıya kaldırarak, yıldızların sessizlik içinde ortaya çıkışlarını seyrederek, gün ve gecenin birbirini kovalayışını izleyerek hayret duydu. Gizem, güvence değil kaygı verir ve bu huzursuzluk soruların doğmasına neden olur. İlk sözcüğün av anında ortaya çıktığını ileri süren bilimin kesin yargısına rağmen, ben ısrarla ilk sözcüğün ‘Neden?’ olduğunu düşünüyorum.”

Peki bu soruyu kime sordu insanoğlu? Kanımca önce kendine sordu: Neden, dedi şaşkınlıkla. Bilemedi, yanıtlayamadı ve şaşkınlığı, kaygısı daha da arttı. Sonra yanındakine sormuş olmalı. Kimdi yanındaki peki? Belki anne ya da babası, belki arkadaşı, belki sevdiği… Kim bilir belki bunların hiçbiri değil de sadece gökyüzüne bakarak sordu. Onu yanıtlamayan ya da yanıtladığını sandığı tanrıydı belki de. Yanında kim vardıysa, yanıt ona göre de değişmiştir kuşkusuz. Sevdiğiyse yıldızların parlayışını, güneşin doğup batışını bambaşka anlamlarla söze dökmeye çalışmıştır. Arkadaşıysa daha başka. İşittiğini sandığı tanrı ise daha da farklı yanıtlar vererek gizeme sardığı korkuyu çoğalttı. Ve o soru, o yakıcı ve gizemli soru peşini bir daha hiç bırakmadı insanoğlunun. Hayatın gizemini çözmek için durmaksızın sorduk; çoğu zamansa gizemin çözülmesinden ürkerek.

Susanna Tamaro da hayatın yanıtı olmayan sorularıyla örülmüş gizemli bir zaman diliminden ibaret olduğuna inananlardan:

“Gizemi olmayan hayat alçak ve kurşuni bir gökyüzünün kapladığı geniş bir ovadır. Üzerinde saatlerce, günlerce yürünse bile düz ve uçsuz bucaksız bir ovadır. Üzerinde saatlerce, günlerce yürünse bile düz ve uçsuz bucaksız bir otluktan başka bir şeyle karşılaşılmayacak, bizi yerimizden hoplatacak bir şeyle burun buruna gelinmeyecek, adına şaşkınlık denen o olağanüstü ve bedava ruh durumu yaşanmayacak. Gizemsiz hayat, şiirden yoksun, güzelliği derinden yakalamaktan aciz bir hayattır. Bu hayatta insan aynaya bakar ve dikkatle inceledikten sonra artık kendi kendine sorular sormaz.”

Artık sorularımızı başka türlü soruyor, başka türlü yanıtlar veriyoruz. Tıpkı Tamaro’nun “aynaya bakar gibi” dediği şekilde, elimizdeki ya da masamızdaki parlak ekranlara bakıyoruz. Oraya düşen kelimeler, bir dokunuşla var olup yine bir dokunuşla yok oluyorlar. Ne bir insan sesi ne bir kaygı tınısı ne bir sevinç, mutluluk vurgusu. Hiçbiri yok. Kuru bir harf yığını halinde yansıyorlar bize ve sonra iz bırakmadan silinip gidiyorlar. Tamaro bunu “Daimi gelişen teknolojik aygıtlarla sürekli konuşuyor ve birbirimize hiçbir şey söylemiyoruz. Hatta daha fazla konuşuyor ama birbirimizi anlamakta daha fazla güçlük çekiyoruz” diye açıklıyor.

Murathan Mungan, harika bir tanımlamayla “beni büyüten sözcükler” demişti, varlığını bütünleyen, hayata bakışını anlamlandıran kelimeler için. Şimdi sormak gerekmez mi zaman bizi var eden değil de öğüten ve yok eden sözcüklerle de mi kendini duyuruyor?