Yine bir 29 Mayıs yaklaşıyor. İstanbul'un II. Mehmet tarafından fethedilişinin yıldönümü mehter takımının gümbürtülü müziği eşliğinde, bir kez daha efsaneler köpürtülerek kutlanacak. Kösler, nakkareler vurdukça, Ulubatlı Hasan yine sancağı burçlara dikecek; zurnalar, ziller çaldıkça gemiler karadan yüzecek. Sonunda, o temsili resmin içinde her zamanki gibi Fatih belirecek, beyaz bir atın üzerinde şehre girecek. Bir çağ kapatıp bir başka çağ açacak! Bunları ezberledik. Tarihin resmi yüzünde, imparatorluk fetihlerinin kusursuz Fatih figürü var. Oysa Bizans'ta siyasal görevler üstlenen, daha sonra Sultan Mehmet'in yakınında bulunup bir olasılıkla onun kâtiplerinden, belki de danışmanlarından biri olan Mihail Kritovulos bilinenin dışında, şaşırtıcı bir padişah portresi çiziyor bize.

I. Mehmed'in 1479'da İtalyan ressam Gentile Bellini'ye yaptırdığı portresi.

Fatih Sultan Mehmet'in yaşamının 15 yılını kaleme alan ve bunu hükümdara sunan, dolayısıyla gerçekliği su götürmez olan metnin orijinali, 1910'da ve 1967'de bazı yerleri çıkartılarak yayımlanabilmiş. 2012'de, Ari Çokona, yapıtı orijinal metinden yararlanarak yeniden ve hiçbir bölümünü çıkarmadan Türkçeye çevirdi. Editörlüğünü yapmaktan heyecan duyduğum "Kritovulos Tarihi 1451 - 1467", Heyamola Yayınları'nca, İlber Ortaylı'nın sunuşuyla yayımlanmıştı. İşte bu metinde karşımıza çıkan Fatih portresi, ezber bozucu nitelikte.

Kritovulos, kitabında, İstanbul'un alınışına çok geniş yer ayırıyor. Tanıklığını iyi kullanarak padişahın kişiliğini, duygu ve düşüncelerini de öne çıkarmış. Sultan'ın Konstantinopolis'i nasıl tutkuyla istediğini sık sık vurguluyor:

"Şimdi, hiç tereddüt etmeden ve zaman yitirmeden, uzun süreden beri tasarladığı planı, kafasında olgunlaşan düşünceyi, tahta çıkışından itibaren bütün hareketlerini yönlendiren hedefini gerçekleştirmek amacındaydı (…) Bu hedefini, çok önem verdiği bazı ilahi işaretler ve geleceği tahmin edebilenlerin kullandığı kehanet, alamet ve belirtiler de destekliyordu. İlahi işaretlerin tümü aynı şeyi öngörüyor, Polis'i (İstanbul) fethedenin kendisi olacağını söylüyordu."

Kuşatmadan hemen önce, Sultan'ın komutanlarını toplayarak onlara bir konuşma yapması kitabın konumuzla ilgili en ilginç bölümlerinden birini oluşturuyor. Kritovulos'un cümle cümle aktardığı bu konuşmada II. Mehmet, önce tarihsel bir panorama çiziyor. Sonrası ise devletin kuruluşundan itibaren yaşananlar, Konstantiniyye adı verilen başkenti ele geçirmenin gerekliliği ve gelecekte olabilecekler üzerine gerçek bir stratejistin konuşmasının örneği:

"Arzu ettiğimiz zaman savaş ilan etmenin sadece bize bağlı olduğunu mu sanıyoruz? Savaşta ve krizlerde elverişli şartların sonsuza dek sürmediğini, kaderin her zaman belirsiz olduğunu, olayların gelişiminin meçhul ve önceden kestirilemez olduğunu bilmiyor muyuz? Akıllı insanların böylesi durumlara karşı önlem almaları ve fırsat kollayarak düşmanlarına saldırmaları gerektiğini bilmiyor muyuz? Kendilerini savunmak için bir felakete uğramayı beklememeli, başlarına bir kötülük gelmeden inisiyatifi ellerine almalıdırlar (…) Kısaca söylemek gerekirse ya şehirle birlikte ülkeme sahip olurum ya da şehre sahip olamazsam onun uğruna ülkemi de kaybetmeye razı olurum. Bilmeniz gerekir ki bu şehirle birlikte hem elimizdekilere sahip olmaya devam edecek hem de sahip olamadıklarımızı ele geçirme imkânını bulacağız. Ancak şehir elimizde olmazsa ya da şimdiki durum devam ederse, sahip olduklarımızdan hiçbiri mutlak olarak bize ait olmayacak ve sahip olamadıklarımızı ele geçirme imkânını bulamayacağız."

Sultan uzun konuşmasından sonra oylama yapar. Kritovulos, gerçekçi bir gözlemci olarak bu oylamada çıkan sonucu, toplantıya katılan komutanların kafalarının gerisindeki muhtemel düşünceleri de ortaya koyarak tereddütsüz dile getiriyor:

"Sultan bunları söyleyerek savaş için oylama yaptı. Orada bulunanların hemen hemen tümü Sultan'ın sözlerini beğeniyle karşılayıp zekâ, sağduyu, yüreklilik ve erdemini takdir etti. Toplantıda bulunanların bazıları kişisel çıkar ve ihtirasları uğruna savaştan yararlanacaklarını düşünüyordu, bazıları da Sultan'ın gözüne girmek ve bu durumdan bir şeyler kazanmak istiyordu."

Şehre son saldırıdan önce komutanları toplayarak uzunca bir konuşma yapan Sultan'ın söyledikleri de Kritovulos'a göre, bildiğimizin çok dışında. "Sevgili dostlarım ve bu savaştaki yoldaşlarım!" diye sesleniyor Sultan ve ardından, şehrin ele geçirilişiyle kazanacaklarını sıralıyor:

"Her şeyden önce bu şehirde, bir kısmı kralın sarayında, bir kısmı ileri gelenlerin konaklarında, bir kısmı da halkın konutlarında olmak üzere büyük ve çeşitli zenginlikler vardır. Ancak bu zenginliklerin en büyüğü ve en değerlisi kiliselerde muhafaza edilmektedir. Altın, gümüş, değerli taşlar ve incilerden yapılmış adaklarla kutsal emanetler, büyük miktarda gösterişli ve güzel mobilyalar ve muhtelif ev eşyalarıyla diğer hazineler, bunların hepsi sizin olacak."

Ve saldırı başlar. Kritovulos tarihte hiçbir kentin böylesine bir saldırıya maruz kalmadığını ve böyle inatla savunulmadığını yazıyor, örnekler vererek. Sonuç elbette bildiğimiz gibi. Şehir fethedilir ve II. Mehmet "Fatih" ünvanıyla girer, Konstantiniyye adını verdikleri şehre. Ardından, yazar, kentin alınışını gerçek bir edebiyat yazarı olarak tanımlar:

"Demek ki insanlığa dair hiçbir şey güvenilir ve kalıcı değildir. Her şey hayatın değişimlerine uyarak, Euripos'un (Eğriboz) suları gibi girdap halinde bir aşağı bir yukarı akar durur. Hayat denilen oyunun bazen öznesi, bazen de nesnesi olur. Bu istikrarsız akış ve hareketle bu düzensiz gelgit ve değişim, dünya var oldukça hiç durmayacak."