12 Mart’tan 12 Eylül 1980’e dokuz yıl geçti.
Askeri darbe, Demirel’i bir kez daha Başbakanlık koltuğunda yakaladı.
Demirel yine direnmedi.
12 Eylül’le birlikte, 12 Mart darbesinden farklı olarak Demirel’le aynı saflarda buluştuk.
‘Demokrasi cephesi’ydi bu.
Cumhuriyet’in genel yayın yönetmeniydim. Gazetenin yayın politikası, yazarları bir bütün olarak darbenin karşısındaydı.
Darbe anayasasıyla siyaset yasaklarına karşı kararlı bir mücadele veriyorduk.
Bu demokratik mücadele sürecinde Demirel’le epeyce yakınlaştık.
Demirel yalnızdı.
Muhafazakâr basının da pek öyle yanında yer aldığı söylenemezdi.

Siyasal yasakların 1987 yılında çok az farkla kaldırılmasında belirleyici rol oynamıştı Cumhuriyet gazetesi.
1980’li yıllar boyunca çok sık görüşürdük Demirel’le. (*)
Baş konularımızdan biri Turgut Özal’dı. ANAP lideri olarak başbakanlık koltuğunda oturuyordu.
Demirel’in bir numaralı hedefiydi.
Ben de Özal’ı çok sert eleştiriyordum, 12 Eylül’ün siyaset yasaklarını savunduğu için...
Siyaset yasaklısı Demirel’in 1980’lerde zamanı boldu.
Kendisiyle en çok konuştuğum konular arasında, asker meselesi, Kürt sorunu, Kıbrıs, Türk dış politikası, Avrupa, Ortadoğu, Washington, Moskova yer alırdı.
‘Devlet’i merak eder, ona anlattırırdım.
Asker meselesini de, Kürt sorununu da, Kıbrıs’ı da gayet iyi yerli yerine oturturdu.
Bu konularla demokrasi arasındaki bağı kurar ve Avrupa Birliği’ne giden yolun bu bağlamda nasıl açılabileceğini anlatırdı.
12 Eylül sonrasının, yani 1980’li yılların Demirel’i Amerika konusunda son derece dikkatli bir dil kullanırdı.
Türkiye’de askeri darbeler, öyle anlaşılıyordu ki, Demirel’i Amerika’yla ilgili olarak yoğurdu üfleyerek yeme noktasına getirmişti.
Hatırlıyorum.

Başbakan Demirel’in 1992 yılı şubat ayında Washington’a yaptığı resmi ziyareti izlemiştim.
Dönüş yolunda, uçakta bir ara yanındaydım. New York Times’ın ziyaretle ilgili başyazısını okumuş ve gazeteyi bana sallayarak “İşte bu da oldu, bu da oldu” demişti.
Amerika’nın galiba daha çok kendisine dönük bakışının düzeldiğine dair bir işareti olarak görmüştü o başyazıyı...
Demirel, soğuk savaş yıllarında da, daha sonra da Türk dış politikasında doğu-batı dengesini kollamıştı.
Türkiye’nin Batı dünyasının bir parçası olduğunu savunurdu. ABD ile ilişkilerin önemini ön planda tutar, AB yolunun açılmasını isterdi.
Aynı zamanda Moskova’yla, İslam âlemiyle, Ortadoğu’yla ilişkilerin de sağlam tutulmasını önemser, ama bunu Batı’nın alternatifi olarak görmezdi.
İsrail’le ilişkilerin de iyi gitmesinden yanaydı. Bunun hem Ortadoğu’da, hem de Amerika’yla Avrupa’da Türkiye’nin elini güçlendireceğini söylerdi.
Kısacası, Demirel dış politikada dengeleri sever, bu durumu Türkiye’nin çıkarına sayardı.

Altı kere gitti, yedi kere geldi
ama demokrasi ne oldu?

12 Eylül’le birlikte, 12 Mart darbesinden farklı olarak Demirel’le aynı saflarda buluştuk. 'Demokrasi cephesi’ydi bu
Çok meşhurdu, Demirel “Altı kere gittim, yedi kere geldim” derdi.
Bununla övünürdü.
Haksız değildi elbette.
Demokrasinin gereğini yapmıştı, demokratik hakkını savunmuştu.
12 Mart Demirel’i yıkmış, ama o yine seçim sandığından çıkıp Başbakan olmuştu.
12 Eylül Demirel’i yıkmış, ama o yine seçim sandığından çıkmış, önce Başbakan, sonra Cumhurbaşkanı olmuştu.
Bütün bu süreçlerde Demirel hiç kuşkusuz demokratik mücadele vermişti.
İktidar koltuğuna oturabilmesi elbette bir ‘demokratik hak’kın kullanımıydı.
Ama şimdi bunları yazarken, Demirel’in özellikle 1960’lı yıllardaki anti-komünist siyasetleriyle demokrasiye indirmiş olduğu darbeler de unutulamaz diye bir not düşüyorum.
Burada hep aynı soru aklımı kurcalar.

Demirel altı kere gitti, yedi kere geldi ama demokrasi ne oldu?
Demokrasiye köstek olan temel sorunlar çözüm yoluna girebildi mi Demirel iktidarlarında?
Asker meselesi...
Ekonomide yapısal sorunlar...
Kürt sorunu...
Kıbrıs...Avrupa Birliği yolu...
Bu konularda, özellikle 1990’lı yıllarda Demirel’le çok tartıştık. Hem sözlü, hem yazılı olarak kendisini eleştirdim.
Bir Amerikan büyükelçisinin, “Özal iktidarı bir şey yapmak için, Demirel ise kendisi için ister” sözünü aktarınca, bana çok kızmış, kısa süreliğine ilişkileri dondurmuştu.
İfade özgürlüğü ve gazetecilerin hapse atılmaları konusunda da sert tartışmalar yaşamıştık.
Sanıyorum 1994’tü.
“Ama onlar gazeteci değil terörist...” demişti bir seferinde. Çok sert bir yazı yazmıştım. Bana yine bir süreliğine görüşmeme cezası kesmişti.
Bu ‘ceza’lar çok seyrek ve çok kısa süreli olurdu.
Şu sözü kulağımdadır:
“Siyaset yapan, basınla, gazeteciyle kavga etmez.”
Hiç kuşkusuz Demirel’in bu noktaya gelmesi zaman almıştı.
Yoksa Demirel’in de basınla ilişkiler konusunda bir melek olmadığını hatırlatmak pek öyle haksızlık olmaz sanıyorum.
Demirel’le oturup, birer buzlu viski içilebilirdi. Fıkralar anlatır bizi güldürürdü. Oturup yüzüne karşı kendisini eleştirebilirdik.

Eti çürütmeyi severdi

Şeytani bir zekâsı vardı.
Suyun yüzünde kalmak için zekâsını ve aklını bazen acımasızca kullanırdı.
Kendi istediği oluncaya kadar, kendi deyişiyle eti çürütmeyi severdi.
Özellikle siyaset meydanının karıştığı zamanlarda, örneğin karmaşık hükümet ve koalisyon çalkantılarında, “Nelerin olacağını görmek için önce nelerin olamayacağını hele bir görelim” derdi.
Bazen sabır taşı olurdu.
Kendi çatlamaz, karşısındakini çatlatırdı.
“Demokraside çare tükenmez!” sözünü de, “Yollar yürümekle aşınmaz!” sözünü de hiç unutmayacağız bu açılardan...
Siyaseten “Kendi yalanına inanmayan siyasetçi olamaz!” diyebilecek kadar pragmatik ve esnekti.
Bu esnekliğin bazen oportünizme vardığı olurdu.
Ekonomide ‘pazar ekonomisi’nden yanaydı. Ama bu konuda Özal kadar cesur olamadı.
Türkiye’nin askerle sorununu bilirdi.
Ama bu konuda, muhalefet yıllarındayken kapalı kapılar arkasında söylediklerini, iktidara geldiğinde genellikle unutmuştu.
Kürt sorununun askerin tekelinde kalmasına, bunun eksilerini bilmesine rağmen rıza gösterdi.
Yine kapalı kapılar arkasında, Kıbrıs’la ilgili olarak askerden yakınmasına rağmen, bu durumun Türkiye’ye AB kapısını kapalı tutacağını bilmesine rağmen fazla ses etmedi.
Sadece 1999 yılında, Ecevit’in Başbakanlığı döneminde, AB ile ilgili kritik Helsinki Zirvesi sırasında olumlu rol oynamıştı perde arkasında...

28 Şubat’ın açık darbeye dönüşmesini engelledi, ama…

28 Şubat’ın açık darbeye dönüşmesinin engellenmesinde, Demirel Cumhurbaşkanı olarak önemli bir rol oynamıştır
28 Şubat dönemine gelince...
Cumhurbaşkanı’ydı.
Kafasında askerle iyi geçinip, Türkiye’yi Fransa’dakine benzer bir yarı başkanlık sistemine geçirebilir miyim sorusu vardı.
Çünkü Demirel de, Özal gibi Çankaya’ya çıkarken kendi partisi elinin altından kaymıştı.
1993’te Özal’ın ölümüyle seçildiği cumhurbaşkanlığı 2000’de bitecekti. Kafasında bu dönemi uzatmak vardı.
Bu düşünce, -ve askerle dans- Demirel’in 28 Şubat karnesine demokrasi açısından kırık not düşülmesine yol açmıştı.
28 Şubat’la ilgili olarak Demirel’in bir artısını çok kez belirtmişimdir.
28 Şubat’ın 12 Eylül gibi açık darbeye dönüşmesinin engellenmesinde, Demirel Cumhurbaşkanı olarak önemli bir rol oynamıştır.
Demirel’le ilişkilerim 2002 sonrasında başlayan Tayyip Erdoğan döneminde koptu.
Bu kopukluğun siyasal ipuçları, nedenleri, Türkiye’nin Asker Sorunu isimli kitabımda vardır.
Erdoğan’a karşı darbe tertipleri konusunda askere karşı tavır alabilirdi.
Tersini yaptı.
AB’ye açılan yolda, Kıbrıs’ta Denktaş ve asker cephesine el verdi.
Kürt sorununda askerci çizgiden ayrılmadı.
Bu konularda eskiye giden görüş ayrılıklarımız devam etti gitti.
Sonraki yıllarda ise Tayyip Erdoğan’a ilişkin bazı öngörülerinde haklı çıktı Demirel.
Çünkü o ‘kumaş’ı biliyordu, tanıyordu.
Ayrıca, o ‘kumaş’tan nasıl bir elbise çıkabileceğini, çok uzun yılların ötesinden gelen ‘siyaset ve devlet tecrübesi’yle tahmin edebiliyordu.

Aktif siyasetten kopamadı

Cumhurbaşkanlığı'ndan 2000 yılında ayrıldığı zaman bir köşeye çekilip akil adam rolünü benimsemesini temenni etmiştim.
Kendi adını taşıyan bir vakıfla, Türkiye’de demokrasi ve hukuk devletini savunmasını, bunun için oturup bir ‘devlet adamı’nın anılarıyla iç içe kitaplar yazmasını dilemiştim.
Bu fikrimi Demirel’e de açmış, hatta satır aralarında yazmıştım.
Ama şurası bir geçek ki Demirel, ‘aktif siyaset’ten kopamadı hiçbir zaman...

Hayat, bir varsın, bir yoksun

Yazı uzuyor, farkındayım.
Ama ne yapabilirim ki...
46 yıllık gazetecilik hayatımın neredeyse her diliminde önemli izleri vardır Süleyman Demirel’in...
Bu yazım dâhil keşke kendisi hakkında yazdığım söylediğim her şeyi kendisiyle yüz yüze tartışabilseydim.
Acı tatlı o kadar çok ortak anılarımız var ki...

Demirel, bu anıları da aldı, bir başka diyara göç etti gitti.
Hayat, bir varsın, bir yoksun.
Sabah vakti erken, Mehmet Ali Bayar aradı:
“Baba’yı kaybettik!”
İçimi birden hüzün bastı.
Bir bir gidiyorlar!
Çok uzun yılların ötesinden gelen siyasetçi-gazeteci ilişkisi böyledir.
Konunun şahsi-hissi tarafları da vardır.
Kolay olmuyor böylesi yazıları yazmak...
Demirel’i sevenlerin başı sağolsun, derin acılarını paylaşıyorum.
Artılarıyla eksileriyle Demirel’i iyi hatırlayacağım.

* * *

Yazımı noktaladıktan sonra, Demirel'le ilgili bir anımı daha hatırladım. Demokrasi Korkusu adını taşıyan kitabımın 463. sayfasındaki bölümü aşağıya alıyorum.

Çarşamba, 4 eylül 1984

Oh be !

Yalçın aradı:
“Demirel’den Evren’e zehir zemberek bir demeç var.”
“Neden ?”
“Meclis’i açış konuşması üzerine.”
“Ne diyor ?”
“Çok sert.”
“Allah Allah !”
“Basabilecek miyiz ?”
“Hele sen bir geç de konuşuruz.”
Yarım saat sonra Demirel’in tepkisi önümdeydi:

     "1 Eylül 1985 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı dolayısıyla Sayın Evren’in Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yapmış olduğu konuşma, 2, 3 ve 4 eylül 1985 tarihli gazetelerde çeşitli değerlendirme ve yorumlara yol açmıştır.
     Türkiye’nin yüz yılı aşan bir süreden beri, Anayasa ve hukuk devleti olmaya çalıştığı, herkesin malumudur. Anayasa ve hukuk devletinde kişilerin hak ve hürriyetlerini, kanunlar tayin eder. Hak ve hürriyetlerin istenildiği zaman nutuklarla azaltılması veya çoğaltılması, kaldırılması veya konulması, söz konusu değildir.
     Sayın Evren’in, ‘susan Türkiye yerine konuşan Türkiye’ istenmesine adeta karşı çıkmış olmasını ve bunun neticesi olarak ‘Bugün susması gerekenler bile, her gün konuşmaktadır’ şeklindeki ifadesini basın, şahsımın hedef alındığı şeklinde değerlendirmiştir. Bu ifadeden anlaşıldığına göre, Türkiye’de ‘susması lazım gelenler’ vardır, ‘konuşması lazım gelenler’ vardır.
     Halbuki, Türkiye Cumhuriyeti’nin kanunları, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını ‘susması lazım gelenler’ ve ‘konuşması lazım gelenler’ diye bir bölmeye tabi tutmuyor, yani Türkiye Cumhuriyeti’nin kanunlarına göre, bazı kişiler her şeyi söylemek ve yapmakta serbest, bazı kişiler ise, hiçbir şey yapamaz veya söyleyemez durumda değildir.
     Şayet Sayın Evren, bu beyanı ile, Türkiye’de bazı kimselere her şeyin serbest, bazı kimselere her şeyin yasak olduğunu kastetmişse, bu durum, 1982 Anayasası’nın 103. maddesinin ihlalinden başka bir şey değildir. Çünkü bu madde ile Sayın Evren, ‘Hukukun üstünlüğüne ve adalet anlayışına sadık kalarak ve tarafsızlıkla hareket edeceğine’ yemin etmektedir.
     Öfke ve hiddetin yakışmadığı yerler vardır. Sayın Evren’in makamı, o yerlerin başında gelir.
     Hem ‘Susan Türkiye yerine konuşan Türkiye istiyoruz’ sözünün, öfke ve hiddete sebep olmasına anlam vermek de mümkün değildir. Bu sözün rahatsızlık yaratması, ‘konuşan Türkiye’ye karşı çıkmak, ‘susan Türkiye’ye sahip çıkmak anlamına gelir.
     Türkiye, eninde sonunda hür ve demokrat olacaktır."

     Okuduktan sonra yazı işlerine indim. “Demirel’in yanıtını sekiz sütun çekelim; başlık ‘Demirel’den Evren’e yanıt’ olsun. Başlığa başka bir şey koymayalım. Sıkıyönetim’den yasak gelirse, yetiştiği yerden çıkartırız” dedim.
     Haber merkezine ve Okay’a bu arada bir iki gazeteden telefon geldi, “Demirel’in cevabını koyuyor musunuz ?” diye. Yanıt, “Evet, sekiz sütun” oldu.
     Akşamüstü haber merkezinde telaşlı bir hava esti, Sıkıyönetim’den “telefon” gelmiş:
     “Demirel’in demecini okudunuz. Yayımı konusunda yasak koymuyoruz, ama konu nazik; durumun nezaketini takdirinize bırakıyoruz.”
     Ortalık karışıyor. Bu, diplomatik dille ifade edilen bir “yasak” mı ?
     Yazı işleri soruyor bana:
     “Konu ‘nazik’ deyip ‘takdirimize’ bıraktılar, ne yapalım?”
     “Benim takdirim sekiz sütun; bozmayın sayfayı aynen kalsın !”
     Oh be !
     (Demokrasi Korkusu, birinci baskı 1986
      Bilgi Yayınevi, son baskı 2012 Everest, s.463)

* Tank Sesiyle Uyanmak ve Demokrasi Korkusu adını taşıyan kitaplarımda Demirel’den çok izler vardır.