Mini "Chernobyl" dizisinde, başlıktaki cümlenin reaktör operatörü Akimov tarafından defalarca söylendiğine tanık oluyoruz:

“Biz her şeyi doğru yaptık!”

Hayır, her şeyi doğru yapmadılar?

Ya da doğru olan neydi?..

O gece reaktör kontrol odasında yaşananlar ve sonrası, nükleer mühendislik derslerinde okutulacak türden…  

Eğer yaşananlar senaryolaştırılıp Çernobil türü bir kaza gerçekleştirilmek istenseydi, acaba bu denli başarılı olabilirler miydi? Bilmek zor!

Öte yandan hakkını da vermeliyiz: Mini Chernobyl dizisinde, o gece kontrol odasında yaşananlar bir hayli abartılı olsa da olayın sonuçları ve tanık ifadeleri ile birleştirildiğinde, özellikle teknik açıdan tutarlılık göstermektedir.  

Peki Çernobil santralında bulunan 4 numaralı reaktörün kontrol odasında o gece gerçekte neler yaşandı?

Felaketin yaşandığı 4 numaralı reaktör

Çernobil nükleer santralı içinde RBMK-1000 tipi 4 adet reaktör bulunur.

Bu reaktörler, kaynar sulu, grafit yavaşlatıcılı ve hafif su soğutmalıdır.  Yakıt olarak uranyum kullanılır. Reaktör kalbinde 1661 tane dikine yerleştirilmiş içinde uranyum yakıtı bulunan yakıt çubukları ile yine dikine yerleştirilmiş 221 adet kontrol çubuğu bulunur. Reaktörlerden her biri 3200 MWth (termal) güçte çalışarak 1000 MW gücünde elektrik enerjisi üretir. Soğutucu su yakıt elemanlarının içinden geçerek kaynar hale gelir ve buhar ayırıcılarından kuru buhar olarak geçer ve doğrudan 2 adet türbine gider.

Özetle: Yakıt çubukları içinde nükleer reaksiyonlar olur, bu reaksiyonlarda üretilen enerji ısı enerjisine dönüşür; su bu ısıyı alır buhar formunda türbinlere iletir, buhar türbinleri döndürür ve elektrik enerjisi elde edilir. Kontrol çubukları ise nükleer reaksiyonların, dolayısıyla reaktivitenin kontrol ve düzenlenmesinde kullanılır.  Dizide, kontrol çubukları için reaktörün fren sistemi tanımı yapılmaktadır, özünde doğrudur.

Tüm bu işlemler reaktör kontrol odasında, reaktör operatörleri tarafından takip ve kontrol edilir.

Şimdi bu bilgiler ışığında 25 Nisan 1986 tarihine ve Çernobil nükleer santralının 4 numaralı reaktörünün kontrol odasına dönüyoruz.

Felaketin yaşandığı 4 numaralı reaktör 3 seneden beri çalışmakta.

O gün, 25 Nisan 1986, 4 No.lu reaktörde test yapılması planlanmıştır, hazırlıklar sürüyor.

Testin amacı: Reaktör çalışma modunda iken ani bir elektrik kesilmesi ile dizel jeneratörlerin devreye girerek reaktöre su akışının yeniden sağlanması arasında bir dakikaya yakın bir zaman bulunmakta ve bu sürede reaktör susuz kalma riski altında. Amaç dizel jeneratörlerin devreye girene kadar istenen voltajda su akışının beslenip beslenemeyeceğini test etmek.

Bunun için önce reaktörün gücü, yarı güç olan 1600 MW th'a ve ardından da 700 MWth' a indirilecek; ardından su akışı kesilecek, iki tribünden birisi devreden çıkarılacak ve böylece tüm buhar diğerine yönlendirilecek. Bu sırada üretilen elektriğin pompaları çalıştırmaya yetecek güç üretip üretemediği ölçülecek.

25 Nisan 1986, saat 14:00'te 4 numaralı reaktörün gücü rutin çalışma gücü olan 3200 MW th'tan yarı güce yani 1600 MW th'a düşürülür.

Sorun yok. Sistem dengededir. Bundan sonraki adım 700 MWth'a düşürmek.

Ancak yönetimden gece yarısına kadar şehir şebekesinde kesintiye gidilmemesi ve testin durdurulması uyarısı yapılır.

Bir hatalar silsilesi

Sonrası, ardı ardına gelen bir "major" hatalar zinciridir.

Hata1: Testin durdurulması gerekirken test durdurulmaz ve reaktör yarı güçte beklemeye alınır. Reaktör yarı güçte ve tam 10 saat beklemede kalacaktır. Bu bekleme, reaktörde "xenon-133" birikmesine yol açar. Xenon, yakıt olarak kullanılan uranyum atomunun parçalanması sonucu ortaya çıkan bir izotop olup nötron yutucu özelliğe sahiptir. Bu nedenle ona reaktör zehiri denir ve sistemde güç azalmasına yol açar.

Gece yarısı olduğunda gündüz vardiyası görevi gece vardiyasına devreder. Ve teste kaldığı yerden devam edilir.

Saat 00:28, yarı güçte 10 saat bekletilen reaktörün gücü 700 MW th'a düşürülmeye başlanır. 700 MW th'a inilir ancak durmaz, güç kontrol dışı olarak inişe devam eder.  Bu düşüş reaktörde "xenon zehirlenmesi"nin işaretidir.

Hata 2: Sistemi kontrol etmek zorlaşır ve bu nedenle "yarı otomatik güç kontrolü" modundan çıkılır. Bu hamle reaktörün kontrolünü zayıflatır.

Ancak düşüş hızla devam eder, 30 MW th'a kadar iner. Beraberinde buhar üretimi de düşer.

Hata 3: Bu durumda reaktörün tümüyle durdurulup bir gün bekletilmesi gerekirken devam kararı alınır.

Saat 01:00, Operatörler gücü yükseltmek için kontrol çubuklarını sırayla yukarı çekerler ama güç yükselmez.

Hata 4: 211 kontrol çubuğundan sadece 6 tanesi reaktör içindedir, yani reaktörün fren sistemi de artık kontrol dışıdır.

Öte yandan otomatik kontrol sistemi de sistemden çıkmıştır. O anda raktörü kontrol altında tutan tek şey su ve xenon. Kontrol çubuklarının neredeyse tamamı yukarıdadır, bu hamle reaktör gücünü ancak 200 MWth'e çıkartılabilir ve bu güçte kararlı hale getirilir.

Hata 5: Ancak bu güç RBMK reaktörleri için oldukça dengesizdir ve testin bu güçte yapılması tehlikelidir. Bilirler, ama devam edeceklerdir.

Saat 1:03, Yedek 4. pompa devreye sokulur.

 Hata 6: Pompanın devreye girmesi ile yeni su akışı reaktörde buhar seviyesini iyice düşürür ve basınç azalır.

Basıncı normal hale döndürmek için buhar bypass vanaları kapatılır. Saat 1:22:10, su akışı azaltılır, soğutucu sıcaklığı yükselir ve kaynama başlar.

Hata 7: Saat 1:22:30, Reaktörün bilgisayar sisteminden yeterli kontrol çubuğu reaktörde olmadığı için kapatma uyarısı gelir. Bilgisayardan gelen uyarı dikkate alınmaz.

Ve testin son hamlesi için hazırdırlar.

Hata 8: Saat 1:23:04, Su akışı sağlayan pompalar kapatılır, su buharının gittiği tribünlerden birisi devreden çıkarılır.

Saniye saniye Çernobil kâbusu

Reaktöre artık su akışı yok. Sistemi kontrol edecek kontrol çubukları dışarıda; denge tersine döner ve güç yükselmeye başlar.

Sonraki 20 saniye, Çernobil kabusunun başlangıcı olacaktır.

Saat 1:23:35, güç dalgalanması başlar, ardından güç yükselmesi hızlanır; kumanda tablosunda acil durdurma sinyali yanar. Saat 1:23:40, Operatör Akimov kapatma düğmesine basar.

Artık operatörlerin yapacağı başka bir hata da kalmamıştır.

Kontrol çubukları inmeye başlar ancak güçteki artışa oranla yavaş kalırlar. 3200 MWth güce göre tasarımlanmış reaktörün gücü bir anda 33,000 MWth güce çıkar.

Saat 1:23:45, Gücün kontrolsüz artması ile yakıt çubukları aşırı ısınır, yakıt zarfı erir, sıcak parçalar suyla temas eder, su aniden buhara dönüşerek basınç anormal yükselir ve süreç çok güçlü bir patlama ile sonlanır.

Patlamanın gücü ile 1000 ton'luk reaktör kapağı yerinden çıkar, kontrol çubukları kalpten dışarı fırlar, susuz kalan kalp içindeki yakıtın yaklaşık üçte biri erir.

Buhar patlamasının ardından birkaç saniye sonra ikinci patlama gelir; grafit parçaları ve radyoaktif parçacıklar dışarı saçılır.  Bu patlamanın  grafit-buhar-hava etkileşmesi sonucu olduğu belirtilmektedir.

Operatör Akimov ise her hata sonrası aynı şeyi tekrarlar: "Biz herşeyi doğru yaptık"!

Bundan sonrasını hepimiz biliyoruz.

Reaktör operatörü Akimov ve yardımcısı Toptunov, aşırı radyasyona maruz kalmaları nedeniyle hastaneye kaldırılırlar; izleyen bir kaç hafta içinde hayatlarını kaybedeceklerdir.

Hastanede bile Akimov tekrarlar: "Biz herşeyi doğru yaptık"!

Belki de hiç söylememiştir; dizi senaristlerinin bir uydurmasıdır ve büyük olasılıkla da öyledir!