Trump yönetiminin ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı'nı (USAID) feshetme kararının, özellikle ABD dış yardımının büyük alıcıları olan ülkeleri etkileyecek önemli küresel yankıları olması bekleniyor. ABD'nin USAID'i durdurmasının jeopolitik ittifakları değiştireceği ve ABD'nin yumuşak gücünü zayıflatacağı da düşünülüyor.
USAID günümüzde 100'den fazla ülkede faaliyet göstermekte ve dünya çapında afet yardımı, sağlık programları ile demokrasi inşa çabaları başlıkları altında destek sağlamaktaydı. 50 milyar doları aşan bir bütçeyle faaliyet gösteren USAID, küresel olarak en büyük resmi yardım ajanslarından biridir.
Türkiye açısından bakarsak, USAID 2024 Mali Yılı'nda deprem yardımı için tahsis edilen 6,2 milyon dolara ek olarak Türkiye'ye başka yardım biçimleri de sağladı. Örneğin, ABD Mart 2023'te Türkiye ve Suriye'deki depremden etkilenen toplulukları desteklemek için ek 50 milyon dolarlık insani yardım duyurmuştu.
USAID'in sonlandırılmasının, özellikle ABD yardımlarından yararlanan Türkiye gibi ülkelerde uluslararası yardım ve kalkınma çabaları için çeşitli etkileri olması bekleniyor. USAID'in desteğinin kesilmesi, devam eden projelerde önemli zorluklara yol açabilir.
USAID Kennedy tarafından 1961'de başlatılmıştı
Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID), Sovyet etkisine karşı konulmaya çalışılan Soğuk Savaş döneminde, "gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümeyi ve siyasi istikrarı teşvik etmek" başlığıyla dünya çapında ekonomik kalkınmayı, insani yardımı ve demokratik yönetimi teşvik etmek amacı ileri sürülerek kuruldu. 3 Kasım 1961'de Başkan John F. Kennedy tarafından Dış Yardım Yasası aracılığıyla başlatılmıştı. Avrupa'yı yeniden inşa etmeye ve gelişmekte olan ülkelere teknik yardım sağlamaya odaklanan Marshall Planı (1948) ve Nokta Dört Programı (1950) gibi önceki yardım programları üzerine inşa edildi.
USAID'in amaçları şöyle sıralanıyor:
- İnsani Yardım: Doğal afetlere, çatışmalara ve gıda kıtlıklarına yanıt vermek. Etkilenen nüfusa tıbbi yardım, barınak ve gıda yardımı sağlamak.
- Küresel Sağlık Programları: Bulaşıcı hastalıklarla (HIV/AIDS, sıtma, tüberküloz) mücadele etmek. Anne ve çocuk sağlığı girişimlerini desteklemek. Sanitasyonu ve temiz suya erişimi iyileştirmek.
- Ekonomik Kalkınma: Sürdürülebilir tarımı ve gıda güvenliğini teşvik etmek. Gelişmekte olan ülkelerde küçük işletmeleri ve ticareti teşvik etmek. Altyapı geliştirme konusunda ülkelere yardımcı olmak.
- Demokrasi ve Yönetim: Yargı ve seçim sistemlerini güçlendirmek. İnsan haklarını ve özgür basını desteklemek. Yolsuzlukla mücadele çabalarına yardımcı olmak.
- Eğitim ve Yenilik: Gelişmekte olan ülkelerde ilköğretim ve yükseköğretime erişimi artırmak. STEM programlarını ve işgücü eğitimini desteklemek.
- Çevre ve İklim Değişikliği Girişimleri: Ülkelerin iklim değişikliğine uyum sağlamasına yardımcı olmak. Yenilenebilir enerji ve koruma çabalarını teşvik etmek.
DOGE lideri Elon Musk, ajansı "suç örgütü" olarak değerlendirdi
Başkan Donald Trump'ın yönetimi altında Hükümet Verimliliği Bakanlığı'na (DOGE) liderlik eden Elon Musk, ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı'nı (USAID) açıkça eleştirdi. Ajansı "suç örgütü" olarak nitelendirdi ve tamamen kapatılmasını savundu.
Musk'ın değerlendirmesi, USAID'in genel merkezinin kapatılması ve DOGE'nin müdahalelerine direnen kilit yetkililerin görevden alınması gibi önemli eylemlere yol açtı. Musk Başkan Trump'ın da kendi değerlendirmesine katıldığını ve "Onarılamaz" dediğini duyurdu.
Musk'ın eleştirileri, iki kıdemli USAID güvenlik görevlisinin DOGE personelinin USAID merkezindeki kısıtlı alanlara erişimini engellemeye çalıştığı bir olayın ardından yoğunlaştı. Bu çatışma görevlilerin idari izne çıkarılmasına ve DOGE ile USAID personeli arasındaki gerginliğin artmasına yol açtı.
Musk, USAID'i alenen kınasa da ajansı "suç örgütü" olarak nitelendirmesini destekleyen belirli ayrıntılar sunulmadı. Trump yönetiminin USAID'i yeniden yapılandırma veya potansiyel olarak ortadan kaldırma ve işlevlerini Dışişleri Bakanlığı'na entegre etme planları var.
Yine de bu gelişmeler, yasa koyucular ve uluslararası ortaklar arasında ABD dış yardımının geleceği ve küresel insani yardım çabaları üzerindeki potansiyel etkileri konusunda endişelere yol açtı.
Ajansın kapanmasının Türkiye'ye etkileri ne olur?
USAID'in 64 yıl sonra sona ermesi, küresel ve bölgesel etkileri yanında çeşitli ülkeler ve özellikle Türkiye için önemli bir gelişme olarak değerlendiriliyor. Şubat 2023 depremi sonrasında, 2024 Mali Yılı'nda USAID'in İnsani Yardım Bürosu (BHA), Türkiye'deki depremden etkilenen nüfusa destek olmak için yaklaşık 6,2 milyon dolar katkıda bulundu.
Afet yardımının ötesinde, USAID Türkiye'de mültecilere ve kalkınma projelerine destek de dahil olmak üzere çeşitli insani girişimlerde yer aldı. Ajansın kapanması bu programları aksatabilir. USAID'in durdurulması, Türkiye'nin 3,6 milyon mülteciyi destekleme kapasitesini zorlayabilir, yaşam koşullarını kötüleştirebilir ve kamu hizmetleri üzerindeki baskıyı artırabilir.
USAID'in Türkiye'de demokrasi ve insan hakları başlığı altındaki destekleri alan medya ve diğer kuruluşlarla, desteklediği girişimcilik, cinsiyet eşitliği ve iklim dayanıklılığı projeler kritik fonları kaybedeceği için kaynak sıkıntısıyla karşı karşıya kalacak.
Azalan iş birliği, ABD-Türkiye ilişkilerini etkileyebilir ve güvenlik (örneğin NATO) ve ticaret konularında iş birliğini karmaşıklaştırabilir. Türkiye'nin Orta Doğu krizlerini yönetmedeki rolü zayıflayabilir, bu da Avrupa'ya göç akışını ve Suriye çatışma dinamiklerini etkileyebilir.
Ancak bu tersine bir etkiye yol açabilir. Türkiye için, acil etkiler arasında artan mülteci yükü, ekonomik gerginlik ve ABD ile diplomatik soğuma yer alacaktır, ancak uzun vadeli özgüven ortaya çıkabilir. Türkiye yerel çözümlere yatırım yapabilir.
Ajansın kapanmasının küresel etkileri ne olur?
USAID, 100'den fazla ülkede programları destekliyordu. Feshedilmesi, afet yardımı, sağlık hizmetleri ve ekonomik kalkınma projeleri de dahil olmak üzere kritik girişimlerin askıya alınmasına veya sonlandırılmasına yol açabilir. Bu hamle, HIV/AIDS tedavilerinden temiz suya erişime kadar hayat kurtaran küresel insani yardım programlarını tehdit ediyor.
Gerçi ajansın kapanması sonrasında, ABD Dışişleri Bakanlığı altında bazı yaklaşımların olması da şimdiden konuşuluyor. Çünkü ABD yardımının azaltılması veya ortadan kaldırılması, Çin veya Rusya gibi diğer ülkelerin doldurabileceği bir boşluk yaratabilir, potansiyel olarak küresel ittifakları yeniden şekillendirebilir ve stratejik bölgelerdeki ABD etkisini azaltabilir. Ülkeler yardım için Çin'e veya Rusya'ya yönelebilir ve ittifakları değiştirebilir. Çin'in Kuşak ve Yol Girişimi, farklı koşullarla boşluğu doldurabilir.
Özetle, USAID'i durdurmak jeopolitik ittifakları değiştirecek ve ABD'nin yumuşak gücünü zayıflatacaktır. Hem küresel hem de bölgesel olarak, USAID'in bıraktığı boşluk muhtemelen diğer aktörler tarafından doldurulacak ve uluslararası kalkınma dinamiklerini yeniden şekillendirecektir.