Antik Yunan kralı Theseus, 50 yaşında boşandıktan sonra Helen adlı 12 yaşında bir kızı kaçırıp alıkoyar. Sonraki yaşamında Menelaus ile evliyken Paris ile kaçıp Truva Savaşına da neden olacak Helen’dir bu. Helen’in kardeşleri Castor ve Pollux, kız kardeşlerini kurtarmak için şehri kuşatır ve Atina’yı yakıp yıkacakları tehdidinde bulunur. Kimse kralın korkusundan konuşamaz. Akademos adlı şehir sakini, kralın kendi keyfi için bütün şehri tehlikeye attığını görüp bu sırrı açıkça ifşa eder ve kızın saklı tutulduğu yeri kardeşlerine söyleyerek Helen’in ve Atina’nın kurtulmasını sağlar. Akademos, Atina’yı kurtardığı için ‘şehrin kurtarıcısı’ diye anılarak büyük saygı görmeye başlar. Bu asil ve cesur davranışından dolayı Sparta kralı da Akademos’a büyük saygı duyar. Bundan dolayı da Atina’yı kuşattıklarında, Akademos’un Atina’nın hemen dışında bulunan arazisine dokunmazlar.

Belki de ‘Akademus’un sözcük anlamı ile aynı zamanda ‘sessiz bölge’ anlamına gelmesi de bundandı. Çünkü bu arazi, şehrin kuzeybatısında, hükümet duvarlarının dışında yani şehrin ve toplumun müdahale sınırları dışında bir yerdi. Sonradan zeytin ağaçlarıyla donatılan bu arazi orijinal sahibinden dolayı Akademia diye adlandırıldı.

Sokrates’in öğrencisi Plato (Eflatun), MÖ 5. yüzyılda öğrencilerine, şehir yönetiminin ve toplumunun müdahalesinden uzak özgürce ders verebileceği ideal bir yer aradığında Akademos koruluğunda karar kılacaktı. Plato’nun buradaki dersleri, ‘Akademi’nin, felsefenin ve Batı uygarlığının doğuşu olarak kabul ediliyor. Alfred Whitehead’ın, ‘bütün Batı düşüncesi, Platon’a düşülmüş dipnotlardan ibarettir’ demesi boşuna değildir. Bugün bile bazı kaynaklarda ‘üniversite’ sözcüğü yerine "the groves of Academe (Akademi Koruluğu)" deyiminin kullanılması o ağaçlık yüzündendir.

Antik Akademi, sonradan Julius Caesar’ın da diktatör olmasında ilham kaynağı olan ve böylece Roma imparatorluğunun tarihe karışmasının sebeplerinden biri olan Romalı general Sulla tarafından, MÖ 84 yılında yerle bir edilinceye kadar bir bilim ve düşünce üretim merkezi oldu. Yeni Platocular, MS beşinci yüzyılın başında akademiyi yeniden canlandırdılar. Ancak o da 529 yılında Bizans Kralı 1. Justinian tarafından, imparatorluğun resmi din anlayışına aykırı faaliyetlerin odağı olduğu gerekçesiyle kapatılarak dağıtıldı. Akademi’yi yok eden bu saldırı, antik çağın bitişi olarak kabul ediliyor.

Antik akademinin üyeleri, canlarını ve bilimsel özgürlüklerini Justinian’ın zulmünden korumak için doğuya kaçtılar. Sasani Kralı birinci Hüsrev bir kısmını kendi şehrine kabul ederek onlara garanti verdi. Bazı akademi üyeleri ise Harran’a yerleşti. Bunların başında, Akademi’nin efsane isimlerinden Şam kökenli Damaskius’un öğrencisi ve aynı zamanda Atina akademisinin son lideri Simplicius da vardı. Bazı tarihçilere göre ‘akademi’ tamamen pes etmedi ve Harran’da 9’ncu yüzyıla kadar varlığını sürdürdü. Bağdat’ta 9’ncu yüzyılda Dar’ül Hikme’nin açılması ve burada Antik Yunan eserlerinin Arapçaya çevirisiyle başlayan büyük uyanışta akademinin Harran merkezli varlığının da rolü olduğuna inanıyorlar. Nitekim, Avrupa’nın Orta Çağı yaşadığı dönemde akademinin özgür ruhu, Bağdat’ta, Semerkant’ta, Endülüs’te büyük bir bilimsel ve kültürel üretime güç veriyordu. Selçuklular, Nizamülmülk adına en büyüğü Bağdat’ta olmak üzere İsfahan, Nişabur, Belh, Herat, Basra, Musul, Amul'da kampüsleri bulunan ve Çin’den Mağrib’e kadar geniş bir coğrafyadan, farklı inanç, dil ve kavimlerden öğrencileri bilginleri kendine çeken Nizamiye Medreselerini kurduğunda, Oxford Üniversitesinin ilk Anglo Saxon olmayan öğrencisi Frizyalı Emo’yu (Emo of Friesland) okula kaydetmesine daha 125 yıl vardı.

Bu dinamizm Müslüman yoğunluklu coğrafyada özgür düşünceye ve felsefeye karşı bağnaz reaksiyonun yeniden yükselmesine kadar sürdü. Rönesans ile birlikte Avrupa’da yeniden özgürlük iklimini bulan akademi, 16’ncı yüzyılda adeta büyük bir patlama yaşadı. Art arda bilimsel ve sanatsal akademiler açıldı. Saniyeyi gösteren mekanik saati ilk kez icat eden kişi olan astronom ve optikçi Takiyüddin Efendinin Tophane sırtlarındaki rasathanesinin, fetvayla veba afetinin sebebi ilan edilmesi üzerine 1580 yılında Kaptan-ı Derya Kılıç Ali tarafından gemiden attırılan toplarla yıkıldığı dönemde Galileo, bilimsel ve kültürel bir devrimin kıvılcımını yakıyordu. 

18’nci yüzyıl, Yeni Dünyanın üniversite ile tanıştığı yüzyıl oldu. John Harvard adlı bir İngiliz vaizin öncülüğünde Yeni Dünyanın ilk üniversitesi olan Harvard kurulduğunda takvimler 1636’yı gösteriyordu. Bugün dünyanın en etkili, en prestijli üniversitesi konumunda olan Harvard’ı, Princeton, Yale, MIT, Columbia, CalTech, Stanford ve daha onlarca dünya çapında eğitim kurumu izleyecekti.

ABD'nin başarı sırrı: Üniversitenin devlet ve toplumdan bağımsızlığı

Bana ‘Amerika’nın görece başarısının sence sırrı ne?’ diye her sorulduğunda yanıtım değişmez. ‘İki kurumun ‘devlet’ten ve ‘toplum’dan görece bağımsızlığı’ derim; Üniversite ve yargı.

Avrupa kampüslerinde akademik özgürlük bir ayrıcalıktır. Hükümet gücüne karşı kampüslere imtiyaz tanınmıştır. Birçok ülkenin kampüsüne, polisin, üniversitenin akademik yetkililerinin izni olmadan asla girememesi bundandır. Akademisyenlerin, devlet ve toplum baskısı olmadan düşündüklerini, araştırmalarıyla bulduklarını, önerilerini özgürce ifade edebilmeleri içindir bu. Örneğin Risk Altındaki Akademisyenler ağının bir raporuna göre bu korumanın olmadığı bir Kuzey Afrika ülkesinde, bebek ölüm oranının hükümetin açıkladığından çok daha fazla olduğunu tespit edip yayınlayan akademisyen, ülkeyi dünya karşısında karalamak suçlamasıyla hapsedildi. Hükümet, toplumun geniş kesiminin, ‘ülkenin dünyanın gözünde karalanmasının’, bebek ölüm oranından daha fazla rencide olacağı ve akademisyeni kınayacağını biliyordu. Ancak gerçekte ise bu hapsediş, ülkeyi dünya karşısında aklamayacağı gibi, bebeklerin de ölmesine neden olacağı için halkın ve ülkenin aleyhineydi.

Avrupa’daki sistemin aksine, ABD’de ise, ‘düşünce ve ifade özgürlüğü’ bir ayrıcalık değildir, herkes için geçerli anayasal haktır. Bu nedenle de ABD’de polisin kampüse girmesini engelleyecek özel bir yasa yapma gereği duyulmamıştır. Kampüsteki bir basın açıklamasına, bir toplantıya, barışçıl bir protestoya polisin müdahalesi düşünülemez bile. ABD’de ‘akademik özgürlük’ kavramı, daha çok akademisyenleri, mütevelli heyetlerine, meslektaşlarına, öğrencilerine, üniversitelerin idari yönetimlerine ve halka karşı korumak için vardır. En önemli varlık nedeni ise profesörün, yazdıklarından, konuştuklarından, araştırmalarından dolayı işsiz kalmasını engellemektir. Böylece akademisyen, işini veya akademik statüsünü kaybetme korkusu olmadan araştırabilir, yazabilir, konuşabilir. ‘Tenure (kadro)’ almış bir akademisyeni üniversiteden kovmak mümkün değildir. 

Kadro almanın, yeteneksiz bir akademisyen ile yetenekli bir akademisyene aynı derecede iş güvenliği sağladığı söylenebilir. Ancak bu akademinin özgürlüğü için ödenmesi göze alınış bir bedeldir. Çünkü, yeterliliği ölçecek somut bir ölçü yok. Bir kere yetersiz akademisyeni işten çıkarma kolaylaştırıldığında, gayet yetkin bir akademisyen olduğu halde mütevelli heyetinin çalışmalarını çıkarlarına aykırı bulduğu akademisyenin de işten çıkarılmasının yolu açılır. Yine, akademik özgürlükten, ‘gerçeği’, ‘doğruyu’, ‘haklıyı’ öğreten profesör ile ‘yanlışı’, ‘gerçek olmayanı’, ‘kötüyü’ öğreten profesör aynı derecede yararlanır. Eğer, neyin gerçek, neyin doğru, neyin haklı olduğuna idare, mütevelli heyeti, toplum veya devlet baştan karar verebiliyorsa akademiye zaten gerek yoktur. Yani bu özgürlük kapsamında saçmalayan akademisyenler de olabilir topluma yeni ufuklar açan akademisyenler de... Devletin ve toplumun müdahalesine kapalı bir alandır. 

Üçüncüsü, akademik özgürlük bir akademisyenin, kendi branşının dışında, dini, kültürel, sosyal, politik bir konuda yaptığı açıklamaları ve eylemlere katılmasını da kapsar. Oryantalizm adlı klasik eserin yazarı ve Columbia Üniversitesi edebiyat profesörü Edward Said’in, 3 Temmuz 2000 günü Lübnan’ın güneyinde İsrail sınır gümrüğüne taş atarken çekilmiş fotoğrafı, ‘akademik ifade özgürlüğünün ihlali’ olduğu iddiasıyla Amerikan sağcı grupların büyük tepkisine neden olmuş ve Said, "The Professor of Terror (Terörün Profesörü)" olmakla yaftalanmıştı. Ancak Columbia Üniversitesi, Said’in işine son verilmesi çağrılarına kulak vermemiş ve yapılan açıklamada, taş atma ''doğrudan bir başka insana yapılmadığı ve her hangi bir yasa da ihlal edilmediği için politik bir ifade eylemi olarak’’ kabul edilmişti. Yine, ABD ve İngiltere koalisyonu 2003 yılında ‘Terörle Savaş’ politikası gereğince Irak Savaşına başladıklarında her iki ülkede de en güçlü tepkiler üniversitelerden yükseldi. Oxford Üniversitesinin akademisyenleri 2100 imzalı savaş karşıtı ve ‘Irak’ta değil Washington’da rejim değişikliği’ talep eden bir dilekçeyi, Downing Street 10 numaraya götürüp elden, savaşın en önemli destekçisi olan İngiltere Başbakanına verdiler. Benzeri bir savaş politikası karşıtı dilekçeyi onlardan 1 ay önce yine Başbakana elden veren Cambridge Üniversitesi bununla da yetinmeyerek, ‘Savaşa Karşı Üniversiteler Koalisyonu’ kurup bir de web sitesi açmışlardı. Aralarında Eric Hobsbawm, Will Alsop, Wendy Savage, Anne Power, Richard Sennett gibi kendi alanında dünyaca saygın isimlerin de olduğu onlarca akademisyen ise Guardian gazetesine ilan vererek ülkelerinin savaş politikasını eleştirmişlerdi. New York’taki savaş karşıtı protesto gösterilerinde, dünyanın her yerinden gelmiş akademisyenler bile yürümüştü. Ne İngiltere’de ne de Amerika’da, ‘Bir savaştayız. Böylesi davranışlar açıklamalar ihanettir’ diyen hiçbir devlet yetkilisi olmamıştı.

Akademisyenlerin her söyleyeceği doğru olduğundan değil, ama alternatif bakışların herkes için daha doğru düşünme imkanı yaratmasından dolayı, akademinin, toplumun ve devletin en güçlü görüşlerine bile karşı çıkabilmesi, bir toplum ve ülke için hayati derecede önemlidir. İsrail’in Gazze’de 2014 Ağustos ayındaki operasyonuna ortak açıklamayla karşı çıkan akademisyenlere yönelik tepkiler üzerine kendilerini savunmak için düzenledikleri konferansta konuşan Tel Aviv Üniversitesi İbrani Kültürü Fakültesi profesörü Ishay Rosen-Zvi, ‘’Kamuoyunu, güvenlik merkezli ve hamasi konuşmalardan artık arındırmalıyız. Bundan bıkıp usandığımız için değil. Bunların düşünmeyi ve sorgulamayı engellemesi nedeniyle… Bir savaş sırasında bir toplumun en öncelikli ihtiyacı düşünmekken, bugün en yoksun olduğumuz şey budur. Birçok kurum özellikle bunu engellemek için uğraş veriyor. En başta da medya…’’ şeklinde yakınırken bu gerçeğe dikkat çekmişti.

Anglo-Sakson dünyanın üniversiteleri, öğrenciye ve akademisyene sağladıkları özgürlükler nedeniyle dünyanın yeteneğini ve zekasını kendine çekmeye devam ediyor ve ülkelerinin gelişmesinin, refahının ana motorlarından biri olmaya devam ediyorlar. Dünyanın her yerinden yetenekli gençler, askeri güçlerine, Amerikan bayrağına, Trump’a, Blair’e, Kraliçe’ye, hamasete imrendikleri için bu ülkelere gidiyor değiller. Oxford, Harvard, MIT, UCLA, Columbia ve diğerlerinin sunduğu özgürlük ve kuşatıcı bakış onları çekiyor. 

İstanbul Üniversitesi’nin kökeni olan Sahn-ı Seman Medreselerinin kuruluşundan 174 yıl sonra 1636 yılında kurulan Harvard Üniversitesinde 130 ülkeden binlerce akademisyen ve öğrenci var. İstanbul Teknik Üniversitesi’nin kökeni Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn’dan 88 yıl sonra kurulan Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) bugün 91 ülkeden 2060 yabancı bilimadamı akademik ve bilimsel araştırma çalışmaları yapıyor. Türkiye’nin ilk modern üniversitesi olan Darulfünun’dan 48 yıl sonra 1895 yılında kurulan ve küresel politik elitin oluşmasında rol oynayan London School of Economics’in bugün lisans öğrencilerinin yarısı ve yüksek lisans öğrencilerinin yüzde 80’i İngiltere dışından geliyor.

Üniversite bina değil, fikirdir

Latinceden gelen bir sözcük olan ‘üniversite’ bire bir çevrildiğinde, ‘bir bütünün (âlem) parçalarının veya bir topluğunun üyelerinin birliği’ demek. Evren sözcüğünün Batı dillerindeki karşılığı olan ‘univers’ ile aynı kaynaktan gelirler. Akademik anlamda ‘üniversite’ sözcüğü ise, Latince, ‘universitas magistrorum et scholarium’ yani, ‘öğretmenlerin ve akademisyenlerin heyeti’ demek. İlk olarak İtalya’da prenslere ve muktedirlere karşı ortak haklarını savunmak için bir araya gelen akademisyen ve öğretmenlerce kullanıldı ve bir tür akademisyen loncasını ifade ediyordu.

Yani, ‘üniversite’ bina değildir. Üniversite açılışı diye bina kapısına kurdela bağlanıp açılması cehalettir. Üniversiteler bir ders ile açılır. Üniversite, akademisyendir, bilgidir, sorgulamadır, düşünmektir. Bir üniversitenin kalitesini, binası değil, hocaları ve akademik özgürlüğü belirler.

Latince ‘profiteri’ sözcüğü, ‘açıkça ilan etmek, gönüllü beyan etmek, gerçeği kabul etmek, gerçeği itiraf etmek, kamuoyuna açıklamak’ gibi anlamlara gelir. Sözcüğün kökenindeki ‘fateri’ de ‘konuşmak, söylemek’ anlamlarındaki ‘fari’den gelir. İşte bu ‘profiteri’ sözcüğü, yine Latinceden dünyaya yayılmış ‘profesör’ sözcüğünün kökenidir. Profesör, ilk olarak 14’ncü yüzyılda, her hangi bir bilimsel veya sanatsal konuda yetkin kişi anlamında kullanılmaya başlandı. 18’nci yüzyıl başında ise akademik bir ünvana dönüştü.

Herakleitos, ‘’aynı nehirde iki kez yıkanamazsın’’ diyerek varlığın sürekli bir yeniden oluş halinde olduğuna dikkat çekmeye çalışır. Akademik özgürlük ve dokunulmazlık bir ülkeye, durağan toplumsal, politik, bilimsel kabullere karşı bu akışın ritmini yakalama olanağı yaratır. ‘Hayatta en hakiki mürşit ilimdir’ sözü de bu gerçeğe dikkat çeker. Akademiyi, devletin ve toplumun ortalamasına çekmek, devlet ve toplumla uyumlu hale getirmek, sadece akademiye değil, o ülkeye de yapılacak en büyük kötülüklerden biridir. Bu, iktidarın cari sahiplerini ihya eder ama o toplumu ve ülkeyi, küresel uygarlığının akışından koparıp, koyu bir karanlığa iter. Akademinin 2500 yıllık tarihi bunun tanığıdır.

@CemalTdemir