Yaygın yanlış kanaatin aksine faşist diktatörlüklerin hiçbiri, monolitik değildir. Yani, faşist rejim, herşeyi belirleyen bir lider, onun etrafında tek bir ideolojik bakışa sahip bir parti ve homojen bir devletten oluşmaz. Hiçbir diktatör tek başına ülke yönetemez. Bir koalisyonla yönetir.
Hitler ve Mussolini rejimleri bile, her ne kadar reislerinin adıyla anılsa da birer koalisyondur. Her diktatörün hükmünü sürdürebilmesi için işbirliğini veya kerhen göz yummasını elde etmek zorunda olduğu devlet içi odaklar vardır. Yine sosyal ve ekonomik güç odakları ve hareketlere de koalisyonda yer vermek zorundadır. Faşizm, doğası gereği iktidara yürüyebilmek için her zaman muhafazakar elitlerin ona kapı açmasına muhtaçtır. Faşizm üzerine araştırmalarıyla ünlü Amerikalı tarihçi ve politik bilimci Robert Paxton, Faşizmin Anatomisi adlı kitabında faşist liderin en azından belli bir aşamaya kadar muhafazakarlarla işbirliği içinde olmasının, onları görmesinin bir zorunluluk olduğunu savunuyor.
Paxton, ‘bugüne kadar ideolojik olarak pür bir faşist rejim olmadığına’ dikkatimizi çekiyor ve ekliyor: ‘aslında böylesi bir faşist rejim nerdeyse imkansızdır’ (syf 217). Faşizm üzerine çalışan nerdeyse bütün politikbilimciler, her faşist rejimin, faşist çizgi ile güçlü muhafazakar kuvvetler arasındaki bir koalisyon olduğuna vurgu yapar. Franz Neumann, Naziler üzerine klasikleşmiş eseri Behemoth’ta, 1940’ların başındaki Almanya’yı, ‘’para, güç, prestij ve özellikle korkunun birbirine kenetlediği parti, sanayi, ordu ve bürokrasiden oluşan bir kartelin yönettiği bir ülke’ olarak tasvir eder. Ona göre, Nazizmin otoriter ve otokratik yüzünün gerisinde, rejimi oluşturan belli gruplar arasındaki azgın bir terör, egotizm ve keyfilikten başka bir şey yoktu.
Karl Dietrich Bracher ise 1960’lardaki bir analizinde Nazizmin muktedir olmasının, muhafazakar-otoriter-teknokrat-milliyetçi ve inkılapçı diktatoryal güçlerin ittifakı ve iznine bağlı olarak mümkün olabildiğini yazıyor. Martin Broszat ise Hitler’in kabinesindeki muhafazakaları ve milliyetçileri, Hitler’in ‘koalisyon ortakları’ olarak tanımlıyor. Hans Mommsen, 1970’lerdeki bir analizinde Nazi yönetimini, faşist elitler ile geleneksel grupların liderleri arasındaki ittifaka dayanan bir hükümet sistemi olduğunu ve bu ittifakın, farklılıklarına rağmen, solu ezme ortak amacıyla birbirine kenetlendiğini belirtiyor.
Peki öyleyse neden Alman faşizmi deyince aklımıza sadece Hitler veya İtalyan Faşizmi deyince aklımıza sadece Mussolini geliyor. Bu algı, sanıldığının aksine sadece bu iki liderin iktidarı sırasında oluşmamıştır. Bunda, savaş sonrasında, Alman ve İtalyan muhafazakar çevrelerin, bu iki liderle sabık kirli ortaklıklarının yol açtıklarının sorumluluğundan kendilerini kurtarmak ve kendilerinin de aslında faşizm mağduru olduklarını gösterme kurnazlığının da payı var. Muhafazakarlar, bürokratlar, askerler yoğun bir şekilde bütün suçları Hitler ve Mussolini’nin iradesine indirgeme çabasına girişmişlerdir.
Devlet - parti savaşı ve diğerleri
Robert Paxton, bazı yorumcuların faşizmin saray içi savaşlarını, ‘parti ile devlet arasında bir çekişmeye’ indirgediklerine dikkat çeker(syf 219). Ernst Fraenkel’in Nazi Almanya’sını ‘ikili devlet’ diye tanımlamasını örnek gösterir. Bir, anayasada belirtilen geleneksel kurumlaryla normatif devlet var, bir de asıl işi gören ve milli menfaatlerin temsilcisi olduğuna inandığı için kendini her türlü yasadan üste göre parti eksenli paralel devlet var. Hitler, 1919’da yazılan Weimar Cumhuriyeti anayasasını yürürlükten kaldırıp yeni bir anayasa yapmadı. Ama kendisini de hiçbir zaman bu anayasa ile bağlı görmedi. Hiçbir şekilde, yürülükteki bu anayasaya uymadı. İtalyan faşizmi de ‘ikili devlet’e sahipti Ama Mussolini, Hitler’den farklı olarak parti yerine devlet tarafına ağırlık verdi. Bunda hiç şüphesiz iktidarını Kral 3. Victor Emmanuel ile paylaşmak zorunda olmasının da rolü vardı. Mussolinin bütün şefliği döneminde başında bu kral vardı ve nihayetinde 1943 Temmuz’un da onu görevden alan da bu kral oldu. Ama Almanya’da devlet başkanı Hinderburg’un 1934’te ölümüyle yalnız kalan Hitler, ağırlığını partiden yana kullanabildi.
Elbette faşist yönetimde parti-devlet gerilimi vardır ama faşist rejim içindeki hükmetme mücadelesi, sadece parti ile devlet veya kanunlarda yazan veya perde arkasındaki parti devleti arasında yaşanmaz. Faşist partiler devlet dışı sosyal çetelerini, organizasyonlarını da oluşturur. Parti, mevcut sosyal grupları, Nazi propaganda makinasının ‘gleichschaltung’ dediği (güç birliği, koordinasyon) politikasıyla ile aynileşmeye tekleşmeye zorlar. Bu da partiye destek veren sosyal gruplar arasında ayrı çatışma alanları açar.
Faşizmin ‘istikrar’ yalanı
Faşist rejim ile ilgili bir başka büyük yanılgı da bu rejimin statik olduğu düşüncesi... Yani, lider mutlak iktidara ulaşınca tarih de sona erer ve onun için mutlak hükümranlık ve şatafat, ülke için de istikrar dönemi başlar düşüncesi... Gerçekte böyle olmuyor. Bütün faşist rejimlerin tarihi iç çekişme ve gerilim tarihidir. İç çatışma hiç sona ermez. Erkler, makamlar ve ganimetler paylaşılırken doruğa çıkar. Anayasal yapı ve hukukun üstünlüğü kalmadığı için faşist diktatörlük, koalisyon güçleri, yani parti ile devlet, muhafazakarlar ve faşistler, devlet içi odaklar, parti tabanındaki sosyal gruplar arasında sonu gelmez bir iç iktidar mücadelesidir. Güçlü olanın ayakta kalacağı sosyal darvinizm iklimidir. Bu nedenle de güç için her yol mubahtır bu rejimde. Bir ahlaksızlık yarışıdır aynı zamanda.
Faşist rejimin koalisyonundaki gerilimler kalıcıdır. Çünkü çatışan taraflardan hiçbiri, diğerini tam anlamıyla yok etmeyi göze alamaz. Biri düşerse hepimiz düşeriz korkusu hakimdir. Paxton bunu, şu şekilde anlatır: ‘’Muhafazakarlar, faşist liderden kurtulmaya tereddüt ediyorlardı, çünkü bu durumda solun yeniden iktidar olacağından korkuyorlardı. Hitler ve Mussolini ise muhafazakarların ağırlıkla kontrol ettiği ekonomik ve askeri kaynaklara muhtaçtı. Aynı zamanda diktatörler, toplumsal tabanlarını kaybetmemek için yaygaracı partilerini zayıflatmayı çok göze alamazlar. Faşist rejimin koalisyonu içindeki her mücadeleci element, kuvvetler dengesini bozup muhalif sola fırsat yaratmama korkusuyla mücadele ettiği diğer elementi açıkça ve tamamen yok edemez (syf 224).
Rejim içi kavga liderin işine gelir
Paxton’a göre, faşist lider, kurdurduğu ve faşist rejim içinde sonu gelmez bir üstünlük mücadelesine girişen paralel organizasyonları kullanarak ana muhafazakar damarı ve normal devlet kurumlarını, onlarla açıkça karşı karşıya gelmeden pasifize eder. Çoğu militan düzeyindeki bu paralel organizasyonlar, liderin önceliklerine göre hareket etmek üzere otonomi kazanırlar.
Faşist rejimi oluşturan koalisyon içindeki sonu gelmez savaşın lidere kazandırdığı en önemli avantajlardan biri de bu koalisyonu oluşturan güçleri, ‘iç savaşı kaybememek için’, liderin en benimsemedikleri politikalarını bile desteklemek zorunda bırakması. Bununla beraber, faşist liderin sosyal ve bürokratik muhafazakarlardan kendini kurtarması uzun sürebilir. Nitekim Hitler, 1942’de topyekün savaş başlayıncaya kadar kendini tam anlamıyla, askeri, dini liderler ile kamuoyundan özgürleştiremedi.
Karizmatik ve mistik lider imajı olmazsa olmaz
Elbette bu koalisyon içinde ‘Duce’ veya ‘Fuhrer’ özel bir üstünlüğün keyfini sürer. Bu, normal demokratik rejimlerdeki liderliğe benzemez. Bu liderlik, destekçisi tabanın gözünde,ulusun kaderini ve en yüce iradesini temsil ettiği iddiasındaki, hipnotize edici mistik bir karizma üzerine kuruludur. Böyle bir lidere düşmanlık ülkeye düşmanlıktır. Her faşist rejim böylesi bir kişisel ‘karizma’ya muhtaçtır. Adrian Lyttelton’un deyimiyle bu liderlik kültü etrafında kenetlenmek halka, ‘tarihsel bir rol oynama ayrıcalığı hissi’ yaşatır. Beklentiyi bu derece yükseltmek ise Faşist liderin en büyük kumarıdır. Çünkü sihiri biraz bile bozulduğunda faşist bir liderin yok olması, demokratik liderin tarih sahnesinden çekilmesinden çok daha hızlı şekilde gerçekleşir.
Faşizm bilgisinin klişelere veya Hitler ile Mussolini’nin karikatürize edilmiş imajına dayalı olması, birçok insanın faşist bir yönetimin parçası veya destekçisi olduğunu farkedememesinin en önemli sebeplerinden biridir. Faşizm, tek bir lider ve onun iradesinden ibaret değildir. Rejimi oluşturan lider, partisi, devlet ve geleneksel ekonomik ve sosyal güçler arasındaki sonu gelmez çekişme ve tansiyonu da bilmek lazım. Bu doğası gereği, faşist rejim, herkesin her zaman herkese karşı olduğu Hobbesian bir savaş iklimidir.
Koalisyonsuz devlet yönetimi yoktur. Öyle ya da böyle her yönetim bir koalisyondur. Demokratik ve şeffaf rejimlerde halk, koalisyonun parçalarını ve onların sorumluluk alanlarını bilir. Böylece bu taraflara sorumluluklarının hesabını sorabilir. Diktatörlüklerde ise koalisyon kirli ve gizli pazarlıklar üzerine kuruludur. Örtülü koalisyonun savaşan aktörleri dışında kimse sarayın duvarlarının arkasında ne olduğunu bilmez. Diktatörlüğe ‘istikrar’ ve ‘huzur’ için katlanmaya teşne cahiller ya diktatörlüklerin tarihini bilmiyorlar ya da ‘huzur’ ve ‘istikrar’ nedir bilmiyorlar...
@CemalTDemir