Mahfi Eğilmez*
1996 yılında Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan Şangay Paktı (Şangay Beşlisi de deniyordu), Özbekistan’ın da katılımıyla genişleyerek 2001 yılında Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) adını aldı. Örgüt, siyasal, ekonomik ve askeri alanlarda karşılıklı işbirliğini geliştirmeyi amaçlıyor. 2015’de Hindistan ve Pakistan’ın başvurusu üzerine bu iki ülkeyle üyelik görüşmelerinin başlatılmasına karar verdiler. Hindistan ve Pakistan’ın 7 – 8 Haziran 2017’de Astana’da (Kazakistan) yapılacak örgüt toplantısında tam üye olarak kabul edilmeleri bekleniyor.
Bugün itibariyle Afganistan, Belarus, İran ve Moğolistan Gözlemci Ülke, Ermenistan, Azerbaycan, Kamboçya, Nepal, Sri Lanka ve Türkiye Diyalog Ortağı, Türkmenistan da Konuk Katılımcı statüsünde toplantılara katılıyor. Ayrıca Şangay İşbirliği Örgütü Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN), Bağımsız Ülkeler Topluluğu (CIS) ve İslami İşbirliği Örgütü ile de ilişkiler kurmuş bulunuyor.
Örgütün Amacı
Örgütün kuruluş amacı, üye ülkelerin sınır güvenliğini sağlamak daha çok bölgeye yönelik terör, ayrılıkçılık ve aşırılıklarla mücadele etmek, örgüt üyeleri arasında ekonomik ve kültürel işbirliğini gerçekleştirmek olarak belirlenmişti. Bugün gelinen aşamada amaçlar biraz daha genişlemiş ve değişmiş görünüyor. 2007 yılında Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’te yapılan zirvede Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin “tek kutuplu dünya kabul edilemez” açıklamasıyla bu değişen yaklaşımın ilk adımını atmıştır. Bu açıklama sonrasında, tam olarak dile getirilmiş olmasa da, örgütün amacı ABD önderliğinde oluşan batı blokuna karşı ayrı bir blok oluşturmaya doğru evrim geçirmiş görünüyor. Bu yolda devam ederse Şangay İşbirliği Örgütü, Nato karşısında Sovyetler Birliği’nin oluşturduğu Varşova Paktını andıran bir yapıya dönüşmüş olacaktır.
Örgütün Organları
Şangay İşbirliği Örgütünün en üst karar organı Devlet Başkanları Konseyidir. Bu konsey yılda bir kez yapılan Şangay İşbirliği Örgütü zirvelerinde bir araya gelir ve kararları alır. Söz konusu zirve her yıl başka bir üye ülkenin başkentinde yapılmaktadır.
Örgütün ikinci önemli organı Hükümet Başkanları (Başbakanlar) Konseyidir. Bu konsey de yılda bir kez yine aynı zirvede toplanır. Konseyin görevi karşılıklı işbirliğinin durumunu ve gelişimini görüşmek ve gerekli kararları almaktır. Bu konsey ayrıca örgütün yıllık bütçesini onaylar.
Dışişleri Bakanları Konseyi, mevcut uluslararası durumu değerlendirmek ve Şangay İşbirliği Örgütü’nün diğer uluslararası örgütlerle karşılıklı etkileşimini görüşmek üzere toplanır. Ulusal Koordinatörler Konseyi, örgüte üye ülkelerin örgüt anasözleşmesi çerçevesi içindeki işbirliğini koordine etmekle görevlidir.
Örgütün önemli faaliyetlerinden birisini yürüten Bölgesel Anti Terör Ajansı (RATS) Özbekistan’ın başkenti Taşkent’tedir. Bu ajansın görevi üye ülkeler arasında terör, ayrılıkçılık ve aşırılık eğilimlileriyle mücadelede işbirliğini sağlayarak alınacak ortak önlemleri belirlemektir. RATS Başkanı üç yıl için seçilmektedir. Her üye ülkenin bu ajansta daimi bir temsilcisi bulunmaktadır.
Şangay İşbirliği Örgütü’nün temel yönetim organı Sekreterya’dır. Bir Genel Sekreterin başkanlığındaki Sekreterya, örgüt kararlarını uygulamak, bildiri ve ajanda tekliflerini hazırlamak, örgütün faaliyetlerinin hazırlıklarını yapmak gibi görevlerle yükümlüdür. Sekreterya ofisi Çin’in başkenti Pekin’dedir.
Örgütün Ekonomik Gücü
Şangay İşbirliği Örgütü 2015 sonu verileriyle ele alındığında karşımıza aşağıdaki tablo çıkıyor (kaynak: IMF, World Economic Outlook, October, 2016) :
|
Üye Ülke
|
GSYH (milyar USD)
|
Kişi Başına Gelir (USD)
|
Enflasyon (%)
|
İşsizlik (%)
|
Kamu Borcu / GSYH (%)
|
Cari Denge / GSYH (%)
|
|
Çin
|
11.181,5
|
8,141
|
1,6
|
4,1
|
42,9
|
3,0
|
|
Rusya
|
1.326,0
|
9.243
|
12,9
|
5,6
|
16,4
|
5,2
|
|
Azerbaycan
|
54,1
|
5.739
|
7,7
|
6,1
|
28,3
|
-0,4
|
|
Kazakistan
|
184,4
|
10.426
|
12,0
|
5,1
|
21,9
|
-2,4
|
|
Kırgızistan
|
6,7
|
1.113
|
3,4
|
7,5
|
66,0
|
-10,4
|
|
Tacikistan
|
7,8
|
923
|
5,1
|
-
|
34,1
|
-6,0
|
|
Özbekistan
|
65,5
|
2.115
|
8,4
|
-
|
10,8
|
0,1
|
|
2017
|
|
|
|
|
|
|
|
Hindistan
|
2.073,0
|
1.603,6
|
5,3
|
|
69,1
|
-1,1
|
|
Pakistan
|
271,1
|
1.427,6
|
3,2
|
5,9
|
63,6
|
-1,0
|
Buna göre örgütün toplam GSYH’sı 12.826 milyar Dolar ediyor. Bu toplam, ABD ve Euro Bölgesinden sonra dünyanın üçüncü büyük GSYH’sını gösteriyor. Çin, bu toplamda yüzde 87’lik bir paya sahip durumda görünüyor. 2017 yılında örgüte katılacak olan Hindistan ve Pakistan 2015’de örgüt üyesi olsalardı örgütün toplam GSYH’sı 15.170 trilyon Dolar olurdu.
Türkiye’nin Şangay İşbirliği Örgütü Üyeleriyle Dışticaret İlişkisi
Türkiye’nin Şangay İşbirliği Örgütü üyeleriyle 2015 yılında gerçekleştirdiği dış ticaret aşağıdaki tabloda özetleniyor (sayılar milyon Dolar olarak okunmalı, kaynak: www.tuik.gov.tr.) :
|
Ülke
|
Türkiye’nin İhracatı
|
Türkiye’nin İthalatı
|
Dışticaret Dengesi
|
|
Çin
|
2.414
|
24.874
|
-22.460
|
|
Rusya
|
3.588
|
20.421
|
-16.833
|
|
Azerbaycan
|
1.899
|
233
|
1.666
|
|
Kazakistan
|
750
|
1.110
|
-360
|
|
Kırgızistan
|
295
|
77
|
218
|
|
Tacikistan
|
163
|
204
|
-41
|
|
Özbekistan
|
489
|
712
|
-223
|
|
2017
|
|
|
|
|
Hindistan
|
650
|
5.614
|
-4.964
|
|
Pakistan
|
289
|
311
|
-22
|
|
Toplam
|
10.537
|
53.556
|
-43.019
|
2015 yılında Türkiye’nin toplam ihracatı 143,8, ithalatı ise 207,2 milyar Dolar. Buna göre Şangay İşbirliği Örgütü üyelerine ihracatımız toplam ihracatımızın yüzde 7,3’ünü, bu ülkelerden yaptığımız ithalat ise toplam ithalatımızın yüzde 25,8’ini oluşturuyor. Türkiye 2015 yılında Şangay İşbirliği Örgütü üyesi ülkelere karşı 43 milyar Dolar dışticaret açığı vermiş ki bu açık 2015 yılındaki toplam dışticaret açığımızın yüzde 67,8’ine denk geliyor.
Türkiye’nin Avrupa Birliği ve Şangay İşbirliği Örgütü Üyeleriyle Olan Dışticaret İlişkisinin Karşılaştırılması
2005 yılında Avrupa Birliği ile tam üyelik görüşmelerine başlayan Türkiye’nin son dönemde Avrupa Birliği ile olan ilişkileri bozulmaya yöneldi. Geçtiğimiz hafta içinde Avrupa Parlamentosu, Türkiye ile görüşmelerin geçici olarak durdurulması kararını aldı. Avrupa Parlamentosu’nun bu kararı Avrupa Konseyi’nin onayı olmaksızın geçerlilik kazanmıyor. 14 – 15 Aralık tarihlerinde toplanacak olan Avrupa Birliği liderler zirvesi bu açıdan tarihi bir önem kazanmış bulunuyor. İlişkiler bu noktaya giderken Türk hükümeti de Avrupa Birliği görüşme sürecinden çıkmak konusunu referanduma götürme görüşünü ve Avrupa Birliği adaylığından vazgeçerek Şangay İşbirliği Örgütüne katılma alternatifini dile getirmeye başladı.
Aşağıdaki tabloda Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) üyesi ülkelerle ve Şangay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) üyesi ülkelerle olan dışticareti 2015 yılı verileriyle karşılaştırmalı olarak gösteriliyor (sayılar milyon Dolar olarak okunmalı, kaynak: www.tuik.gov.tr.):
|
|
Türkiye’nin ihracatı
|
Türkiye’nin ithalatı
|
Dışticaret Dengesi
|
|
Genel Toplam
|
143.839
|
207.234
|
-63.395
|
|
AB üyeleri
|
63.998
|
78.681
|
-14.683
|
|
ŞİÖ üyeleri (Hindistan ve Pakistan dâhil)
|
10.537
|
53.556
|
-43.019
|
Buna göre Türkiye’nin toplam ihracatı içinde Avrupa Birliği üyesi ülkelere ihracatının payı yüzde 44,5 iken Şangay İşbirliği Örgütü üyelerine ihracatının payı yüzde 7,1’dir. Türkiye’nin toplam ithalatı içinde Avrupa Birliği üyesi ülkelerden ithalatının payı yüzde 38 iken, Şangay İşbirliği Örgütü üyesi ülkelerden ithalatının payı yüzde 25,8’dir. Türkiye’nin toplam dışticaret açığının yaklaşık yüzde 68’i Şangay İşbirliği Örgütü üyeleriyle, yüzde 23’ü ise Avrupa Birliği üyeleriyle olan ticaretinden kaynaklanmaktadır.