"Kara Rapor": 2022'de Türkiye'de hava kirliliği kaynaklı ölümler 70 bine dayandı, en kirli 10 il belli oldu

T24 Çevre

Temiz Hava Hakkı Platformu'nun (THHP) hazırladığı "Kara Rapor 2024" sonuçlarına göre, Türkiye’de nüfusun yüzde 92’sinden fazlası, Dünya Sağlık Örgütü standartlarına göre kirli hava soluyor. Havası en kirli olan ve buna bağlı ölüm oranının en yüksek olduğu il, Hakkari olarak çıktı. Dünya Sağlık Örgütü değerlerine göre hava kirliliğine atfedilen ölümlerin sayısal olarak en fazla olduğu iller, İstanbul (8 bin 357), İzmir (4 bin 852) ve Bursa (3 bin 657) oldu. Türkiye genelinde 2022 yılında hava kirliliği sebebiyle ölümlerin sayısı 68 bini geçti. En kirli 10 il; Aydın, Iğdır, Hakkari, Şırnak, Batman, Malatya, Kahramanmaraş, Osmaniye, Gaziantep, Kilis oldu.

THHP'nin 2016 yılından bu yana düzenli olarak hazırladığı, Türkiye’deki hava kalitesi ve hava kirliliğinin insan sağlığına etkilerini inceleyen Kara Rapor 2024 yayımlandı.

Kömür, petrol ve doğal gazın yakılmasının, fosil yakıtlara bağımlılığın en önemli çevresel bedellerinden birinin hava kirliliği olduğu vurgulanan raporda, Türkiye’de hava kalitesinin yönetimiyle ilgili detaylı bir mevzuat olsa da bu mevzuatın içeriğinde ve uygulanmasında ciddi sorunlar olduğu öne çıkarıldı.

Temiz Hava Hakkı Platformu Koordinatörü Deniz Gümüşel, İstanbul’da düzenlenen basın toplantısında raporla ilgili olarak, "2022 ve 2023 yıllarında Türkiye genelinde hava kalitesi izleme ağındaki istasyon sayıları artsa hava kirliliğinin izlenmesi verimi hâlâ çok düşük. Yani altyapımız var, ama bu altyapıyı etkin işletemiyoruz. Özellikle fosil yakıt kullanan ağır sanayinin olduğu bölgelerde hava kalitesi düzenli takip edilmiyor. Maalesef Türkiye’de nüfusun yüzde 92’sinden fazlası hala Dünya Sağlık Örgütü standartlarına göre kirli hava soluyor" dedi.

Deniz Gümüşel

İzmir'de hava kalitesi alarm veriyor

Kara Rapor’a göre hava kirliliğine yol açan partikül maddeler PM10* ve kanserojen PM2,5,** üç büyük şehir İstanbul, Ankara ve İzmir’de düzenli ve yeterli ölçülmüyor.

Ulaşılabilen kısıtlı resmi verilere göre İstanbullular 2022 yılı boyunca ortalama 38,41 μg/m³ yani Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) kılavuz değerinin iki buçuk katı PM10 kirliliğine maruz kaldı. Kanserojen partikül madde PM2,5 ise yeterince ölçülmedi. Ankara’da 2022 yılı PM10 yıllık ortalaması 39,25 μg/m³, İzmir’de ise 45,18 μg/m³’tü. İzmirliler yıl boyu ulusal mevzuatın koyduğu sınır değerin üstünde kirli hava soludu. Ankara ve İstanbul ise bu limitin sınırında yer aldı.

* Çapı 10 µm (mikrometre)'den daha küçük olan toz zerreciklerini ifade eder ve tüm kirleticiler arasında en zararlı ve tehlikeli olanıdır.
Çapı 2.5 mikrometreden küçük, ince partikül maddedir**.

Hava kirliliği, meme kanserine yol açıyor

Kara Rapor 2024’ün en çarpıcı bulgularından biri, hava kirliliğiyle meme kanseri arasındaki ilişkinin ortaya konması oldu. Dünyada meme kanseri ile hava kirliliği arasındaki ilişkiye işaret eden bilimsel araştırmaların sayısının giderek arttığına dikkat çeken raporun yazarlarından halk sağlığı uzmanı Prof. Dr. Gamze Varol, şunları kaydetti:

“P10 ve PM2,5 ile birlikte hava kirliliğinin önemli bir bileşeni olan NO₂’deki (azot dioksit) her 10 μg/m³’lük artış, meme kanseri riskini 1,02 kat artırıyor. Her 10 μg/m³ PM10 artışıyla meme kanserinden ölme riski 1,05 kat artıyor. ABD’de yapılan bir araştırmaya göre ise PM2,5'a daha fazla maruz kalınan bölgelerde yaşayanlarda meme kanseri vakalarında yüzde 8'lik bir artış gözlemlendi.”

Varol ayrıca kanserden sadece bireysel önlemlerle kurtulmanın mümkün olmadığını belirterek, "İskandinav ikizler üzerinden yapılan bir çalışma, kalıtsal faktörlerin kanser riskinde yüzde 27 olarak, çevresel faktörlerin riskte yüzde 73 olarak ölçüldüğünü açıklıyor" dedi.

Hava kirliliğinden kaynaklanan ölümler, 70 bine yaklaştı

Kara Rapor kapsamında her yıl düzenli olarak yürütülen sağlık etki değerlendirmesine göre 2022 yılında Türkiye’de hava kirliliği sonucu gerçekleştiği tahmin edilen ölümler hem sayısal hem de orantısal olarak önceki yıllara göre daha yüksek oldu.

Dünya Sağlık Örgütü raporuna göre 4,2 milyon ölümün hava kirliliğine atfedildiğini söyleyen, sağlık etki değerlendirmesi çalışmasını yöneten halk sağlığı uzmanı Prof. Dr. Çiğdem Çağlayan şöyle konuştu:

“2022 yılında illerdeki ortalama ince partikül madde (PM2,5) düzeyleri DSÖ kılavuz değeri olan 5 μg/m³’e indirilebilseydi 68 bin 440 ölüm önlenebilirdi. 2022’de kazalar, yaralanmalar ve Covid-19 nedenli ölümler harici gerçekleşen 30 yaş üstü toplam ölümlerin yüzde 14.2’si hava kirliliği kaynaklıydı.”

En çok ölüm, Hakkari'de

PM2,5 düzeyinin en yüksek olduğu ilk 10 il, hava kirliliğine bağlı ölümlerin yüzde olarak en yüksek olduğu iller oldu. Birinci sırada 230 kişi ile Hakkari yer aldı. Ancak rapora göre, PM2,5 düzeyi 5 µg/m³ ‘ün altına düşürülseydi bu ölümlerin yüzde 41’i önlenebilirdi.

Ölüm oranlarında Hakkari’yi Batman, Şırnak, Muş, Malatya, Iğdır, Şanlıurfa, Ağrı, Osmaniye ve Gaziantep takip etti.

En kirli 10 il; Aydın, Iğdır, Hakkari, Şırnak, Batman, Malatya, Kahramanmaraş, Osmaniye, Gaziantep, Kilis oldu.

Bununla birlikte DSÖ değerlerine göre hava kirliliğine atfedilen ölümlerin sayısal olarak en fazla olduğu il, İstanbul (8 bin 357); onu İzmir (4 bin 852) ve Bursa (3 bin 657) izledi. Ankara’da hava kirliliğinden hayatını kaybedenlerin sayısı 3 bin 155. Ölümlerin bu illerde sayısal olarak daha fazla olması, hava kirliliği düzeylerinden ziyade il nüfuslarının yüksek olması ile ilişkili.

Çözüm önerileri

THHP, Kara Rapor 2024’te, Türkiye’de hava kirliliğinin ve buna bağlı sağlık sorunlarının yol açtığı ölümlerin azaltması için şu önerilerde bulunuyor:

Türkiye enerjide fosil yakıtlara bağımlılığını hızla azaltmalı.
Ulusal hava kalitesi standartları iyileştirilmeli.
PM2,5 için ulusal limit değer belirlenmeli ve yürürlüğe alınmalı.
Hava kalitesi izleme çalışmaları iyileştirilmeli.
Ağır sanayi bölgelerinde hava kalitesinin izlenmesi, değerlendirilmesi ve yönetimi sistematik hale getirilmeli.
Hava kirliliğinin sağlık etkileri saha çalışmaları ile araştırılmalı.
Çevresel etkisi olan tüm projeler için sağlık etki analizinin de yapılması mevzuata dahil edilerek zorunlu hale getirilmeli.
Türkiye imzaladığı hava kalitesine yönelik uluslararası sözleşmeleri uygulamalı.
Çevresel bilgiye ulaşabilmek için bilgi edinme hakkının etkin biçimde kullanılabilmesi sağlanmalı.

Raporda öne çıkan bulgular

Dünyada her yıl 4 milyondan fazla insan PM2,5 kaynaklı hastalıklar nedeniyle hayatını kaybediyor.
2022’de Türkiye’de PM2,5 düzeyleri DSÖ kılavuz değeri indirilebilseydi 68 bin 440 ölüm önlenebilirdi.
2022’de Türkiye’de kaza, yaralanma ve COVID19 nedenli ölümler harici gerçekleşen 30 yaş üstü toplam 480 bin 991 ölümün yüzde 14,2’ü hava kirliliğine bağlıydı.
Yeterli ölçüm yapılan 71 ilde DSÖ’nün önerdiği yıllık ortalama PM10 kılavuz değer olan 15 µg/m³ aşıldı.
Türkiye’de nüfusun en az yüzde 92’si kirli hava soluyor.
2022’de İstanbul ortalama 38,41 μg/m³ yani DSÖ’nün 2,5 katı PM10 kirliliğine maruz kaldı. Ankara’da 39,25 μg/m³, İzmir’de ise 45,18 μg/m³ İzmir’deki PM10 kirliliği ulusal limit değerin de üzerinde.
Türkiye’de yaşayan bir kişi, yıllık ortalamada 26 µg/m³ PM2,5 kirliliğine maruz kalıyor. Bu değer DSÖ’nün kılavuz değerinin beş katı.
2023’te SO₂ (kükürt dioksit) oranı altı ilde, Manisa, Şırnak, Adana, Muğla, Konya, Kütahya’da aşıldı. Bu illerde kömürlü termik santraller ve enerji için kömür kullanan ağır sanayi bulunuyor. Kükürt dioksitin başlıca kaynağı kömürün yakılması.
NO₂ (azot dioksit) Kayseri, Kahramanmaraş, Kütahya, Erzincan ve Bolu’nun aralarında olduğu 10 il DSÖ’nün 24 saatlik ortalama kılavuz değeri olan 25 µg/m³’ü en çok aşan iller oldu. Azot dioksit kirliliği en çok trafikte ve sanayide fosil yakıt tüketiminden kaynaklanıyor.
NO₂’deki (azot dioksit) her 10 μg/m³’lük artış, meme kanseri riskini 1,02 kat artırıyor. Her 10 μg/m³ PM10 artışıyla meme kanserinden ölme riski 1,05 kat çoğalıyor.

Raporun tamamına buradan ulaşabilirsiniz.