Gözler yüzün ön tarafına doğru yaklaştıkça iki alandaki görüntü üst üste biner. Bu örtüşme sayesinde derinlik algısı oluşur. Gözleri yan tarafa bakan hayvanların bu algısı yeterince yoktur, fakat onun yerine daha geniş açılı bir panoramik görüntüye sahiptirler. Gözler farklı hayvan gruplarında farklı evrim geçirmiştir muhtemelen. Peki insanların dahil olduğu primatların gözleri nasıl oldu da öne doğru bakacak şekilde evrildi? Bu konuda farklı fikirler var.
BBC Türkçe'de yer alan habere göre, gözlerimiz neden diğer hayvanlarınki gibi başımızın yan tarafında değil de öne bakıyor? Bunun bir nedeni üç boyutlu görmek için, ama tek açıklama bu değil.
Ağaçta yaşam
1922’de Edward Treacher Collins adlı İngiliz göz uzmanı şu açıklamayı ileri sürdü:
"Primatların ağaçlarda daldan dala isabetli atlamasını, elleriyle tuttukları yiyeceklerini isabetli bir şekilde ağızlarına götürmelerini sağlayacak bir görme tarzına ihtiyaçları vardı.”
Collins, "Primat atalarımız yem olmamak için ağaçlara tırmanınca, dallar arasında rahat gidip gelmek ve elleriyle avlarını yakalamak için derinlik algısını güçlü kılan bir görme biçimi geliştirecek tarzda evrildi" diyordu.
Daha sonraki yıllarda bu “ağaçta hareket yeteneği hipotezi” birçok kez yenilendi ve genişletildi, ama daldan dala atlarken mesafeyi doğru hesaplama düşüncesi, öne doğru bakan gözlere sahip olmamızın nedeni olarak sayılmaya devam etti.
Fakat Collins’in teorisi, ‘ağaçta yaşıyor olup da gözleri yan tarafa bakan sincap gibi hayvanlara ne demeli?” sorusunu yanıtlamıyordu.
2005’te biyolog antropolog Matt Cartmill farklı bir teori öne sürdü:
"Başka hayvanları avlayarak beslenen yırtıcı hayvanlar iyi bir derinlik algısına sahiptir. Böylece avlarının yerini daha iyi tespit edip daha kolay avlayabilir."
Cartmill, primatlara özgü farklı evrimsel değişiklikleri de açıklayabildiği için kendi teorisine çok güveniyordu. Örneğin ilk primatlar avlanırken kokudan çok görmeye dayanıyordu. Cartmill, koku alma duyusundaki azalmayı gözlerdeki değişime bağlıyordu; gözlerin burna yaklaşması nedeniyle burun ve beyinle bağlantısı için ayrılan alan daralmıştı.
Gece avlanmak
Nörobiyoloji uzmanı John Allman, Cartmill’in teorisini alarak gece avlanan hayvanları kapsayacak şekilde genişletti. Avlanan tüm hayvanların gözleri öne doğru bakmıyordu. Kedigiller, primatlar ve baykuşların gözlerinin tersine firavunfaresi ya da kuyruksüren, ağaç sivrifaresi ve nar bülbülü gibi avcıların gözleri yana bakıyor. Alman, baykuş ve kedigiller gibi gece avlanan hayvanlar açısından, daha fazla ışık alabildiği için öne bakan gözlerin avantaj olduğunu ortaya koydu. İlk primatlar da gece avlanıyordu.
Röntgen teorisi
Nörobiyoloji uzmanı Mark Changizi’nin ise başka bir teorisi var. 2008’de Teorik Biyoloji Dergisi’nde “röntgen görüntüsü hipotezi”ni öne süren Changizi’ye göre, öne bakan gözler, atalarımıza ormandaki yoğun ağaç dalları ve yaprakları arasında yolunu ve besinlerini görebilme olanağı veriyordu:
"Parmağınızı yatay olarak tutup bakışlarınızı onun ardındaki bir noktaya sabitlediğinizde parmağınızı çift görürsünüz ve her ikisi de şeffafımsı bir görünüme sahiptir.”
Yani sanki röntgene bakıyormuşsunuz gibi, parmağınızı delip geçerek görüyormuşsunuz gibi olur.
Etrafta çok sayıda şeyin görüş alanına giriyor olması primat gibi büyük hayvanları etkiler. Sincap gibi küçük hayvanlar yaprakların ve dalların arasına başlarını sokarak net görüş edinebilirler. Açık alanda yaşayan büyük hayvanlar açısından bu sorun olmadığından yan tarafa bakan gözlerle rahatça görebilirler.
Kısacası gözlerin neden öne baktığı sorusunun yanıtı henüz kesin olarak bulunmuş değil. Her bir teorinin güçlü ve zayıf yanları var. Fakat hepsinin ortak noktası ağaçta yaşam üzerine kurulmuş olmaları.