50'den fazla ülke, Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) Eylül ayı sonuna kadar koyduğu 'nüfusun en az yüzde 10'unun aşılanması' hedefini tutturamadı.
Bu ülkelerin çoğu Afrika'da. Kıta nüfusunun toplamının sadece yüzde 4,4'ü çift doz aşısını oldu.
İngiltere'de tüm nüfusun yüzde 66'sı çift doz aşılarını oldu. Avrupa Birliği'nde (AB) tamamen aşılanmış nüfus yüzde 62'ye, ABD'de de yüzde 55'e ulaştı.
Hangi ülkeler yüzde 10 aşılama hedefine ulaşamadı?
Tamamı olmasa bile büyük bir çoğunluğu düşük gelirli ülkeler, sağlık sisteminde ve aşı tedarikinde yaşadığı sorunlar sebebiyle yüzde 10 tam aşılama hedefine yaklaşamadı.
Bazıları çatışmalar ve iç savaşla meşgulken (Yemen, Suriye, Irak, Afganistan ve Myanmar) Haiti gibi bazı ülkeler de doğal afetlerle uğraştı. Bu da aşı satın alıp bunu tüm nüfusa ulaştırma görevini bir hayli zorlaştırdı.
Ancak Tayvan gibi zengin bazı bölgelerde de, aşıların bir türlü ulaşamaması gibi bazı sorunlar sebebiyle tam aşılanma oranı yüzde 10'un altında kaldı.
Sadece birkaç ay öncesinde kadar koronavirüs vaka sayısı dünya geneline göre çok düşük olan Vietnam gibi ülkelerde de aşılanma oranı nüfusun yüzde 10'unun çok altında kaldı.
Afrika'da 54 ülkeden sadece 15'i bu hedefi tutturdu. Kıtadaki ülkelerin yarısında ise aşılanma oranı yüzde 2'nin altında kaldı.
Özellikle kalabalık nüfuslu ve büyük ülkeler, hedefe yaklaşamadı bile. Örneğin Mısır'da nüfusun yaklaşık yüzde 5'i çift doz aşı olabildi. Etiyopya ve Nijerya'da da bu oran yüzde 3'ün altında kaldı.
Kıtadaki iki ülke, Burundi ve Eritrea ise henüz hiçbir aşılama programına başlamadı bile.
WHO Afrika Bölge Direktörü Matshidiso Moeti, "Bir şekilde nüfusun daha fazlasını aşılamayı başarmış ülkeler, yüksek gelirli ya da orta-yüksek gelire sahip ülkeler ve aşıları doğrudan üreticisinden satın aldılar" açıklaması yaptı.
Afrika neden hedefin bu kadar gerisinde kaldı?
Afrika ülkeleri Covid-19 aşılama programlarının başlaması için çoğunlukla ikili anlaşmalar, bağışlar ve Covax isimli aşı paylaşım programlarına bağımlı.
Bu durumda olmayanlar zaten çoğunlukla aşıları doğrudan satın alarak yüzde 10 hedefine de ulaşabildi.
Bu yılın başından beri aşı edinmeye çabalayan ülkelerin taleplerinin bir kısmı, ancak Covax programı ile Temmuz ve Ağustos aylarında karşılanmaya başladı.
Dünyanın genelde diğer bölgelerindeki yüksek gelirli ülkeler, Haziran ayındaki G7 zirvesi sırasında Covax programı kapsamında Afrika ülkelerine aşı bağışı yapma sözü vermişti.
Eylül ayında Birleşmiş Milletler Genel Kurul toplantıları sırasında, G7 zirvesine ek olarak başka taahhütler de verildi. Örneğin ABD, daha önce verdiği sözlere ek olarak 500 milyon Pfizer aşısı daha paylaşma sözü verdi.
Son araştırmalara göre G7 ve AB ülkeleri, söz verdikleri bir milyar doz aşının henüz yüzde 15'inden azını bağışladı.
WHO Afrika Bölge Ofisi'nden Richard Mihigo, 30 Eylül'de yaptığı açıklamada "Zengin ülkelerin verdikleri sözlerin artık hayata geçmesi gerekiyor" dedi.
WHO, Eylül ayı sonuna kadar her bir ülke nüfusunun en az yüzde 10'unun aşılanması için 270 milyon doz aşının Afrika'ya ulaşması gerektiğini açıklamıştı.
Eylül ayının son gününde ise kıtaya ulaşan aşı dozu 200 milyondu. Yani hedefin 70 milyon doz, yaklaşık yüzde 25 gerisinde kalındı.
Aşı eksikliğinin sebebi ne?
Birçok Afrika ülkesinin güvendiği Covax aşı bağış programıyla ilgili en büyük sorun, dünyanın en büyük aşı üreticisi olan Hindistan Serum Enstitüsü'nden gelecek aşılara olan bağımlılığıydı.
Hindistan, kendi nüfusunun acil ihtiyacını gerekçe göstererek Nisan ayında aşı ihracatını durdurdu. Diğer üreticiler de üretimi artırmada çeşitli sorunlar yaşadı.
Gelişmiş ülkeler, henüz daha aşı geliştirme çalışmaları sürerken ve onaylanmış bir aşı ortaya çıkmamışken Temmuz 2020'den itibaren aşı üreticileriyle ön anlaşmalar imzaladı.
Bu sebeple de üreticiler bu ülkelere öncelik verdi. Bu durum da Covax programı aracılığıyla Afrika Birliği'ne ve diğer bazı ülkelere aşı sağlama sözünü hemen yerine getirememelerine yol açtı.
Eylül ayının başında Covax programı sözcüleri, 2021 sonu ve 2022 başında gelmesi olası aşı sayılarıyla ilgili tahminlerini azalttıklarını; bunun sebebinin de ihracat kısıtlamaları ve üretimin kısıtlı olmasının yanı sıra bazı aşılar için onay sürecinin yavaş işlemesi olduğunu açıkladı.
Hindistan, Ekim ayından itibaren ihracat yasaklarını bir miktar gevşeteceğini duyurdu. Ancak bu gevşeme, Covax programına dahil olan Asya ülkelerine odaklanıyor. Bu ülkelere de ne kadar bağış yapılacağı henüz netleşmedi.
Afrika Birliği Aşı Ulaşım Birliği'nden Ayoade Alakija, "Ülkelerden şunu talep etmek zorundayız: Aşıları paylaşırken daha uzun raf ömrü olanları paylaşmaları gerekiyor." diyor.
Eski İngiltere Başbakanı Gordon Brown da, refah seviyesi yüksek ülkelerdeki aşıların saklanarak raf ömrünü tüketmeye yaklaştığını, bu kullanılmayan aşıların çöpe gitmemesi için acilen ihtiyacı olan ülkelerle paylaşılması gerektiği çağrısı yaptı.
Afrika'da kaç doz aşıya ihtiyaç var?
WHO'nun asıl hedefi, dünya nüfusunun en az yüzde 40'ının 2021 sonuna kadar aşılanmış olması.
Covax daha şimdiden 2021 sonuna kadar Afrika'ya ulaşması gereken aşı miktarını 620 milyon dozdan 470 milyon doza indirdi.
Bu da tüm Afrika nüfusunun sadece yüzde 17'sinin tam aşılanması anlamına geliyor. Aralık ayı sonuna kadar kıta nüfusunun yüzde 40 hedefine ulaşması için 500 milyon doz aşı daha gerekiyor.
Moeti, "Bu oranlarla, kıta genelinde yüzde 40 hedefine ancak Mart 2022'de ulaşabiliriz" diyor.
Tüm bu sorunlara bazı ülkelerdeki aşı şüpheciliği de ekleniyor.
Bu durumun ne kadar etki yarattığını tam anlamıyla bilmek zor ancak Güney Afrika'da yapılan bir araştırmaya göre, ülke genelinde aşı olmaktan korkanların sayısı düşse de, aşı karşıtlığının yaşı 18 - 25 yaş aralığına kadar indi.
Bu makaleye Becky Dale ve Kumar Malhotra da katkıda bulunmuştur.