2023'ü geride bıraktık. Hem kişisel hem de kurumsal gündemlerin çoğunu, nasıl geçirdik geçen yılı ve yeni yılda ne bekliyoruz, sorgulamaları oluşturuyor. 2023 yılında 75. yılını kutlayan Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) de böyle bir öz değerlendirme yapmış.¹

Sağlığımızı etkileyen çok sayıda ve karmaşık zorluklarla yüzleşirken, 2023 yılının kurumun 75 yıllık küresel sağlık başarılarının yansıtıldığı bir yıl olmasını öne çıkarmış. Bu yıl küresel dayanışma içinde birlikte çalışmanın geçmişte karmaşık zorlukların üstesinden gelmemizi nasıl sağladığını ve gelecekte de bunu yapmaya devam etmenin önemini belirtmiş.

Bakalım 2023 yılı içerisinde DSÖ'nün tanımladığı başarılar neler.

İlk maddesinde bulaşıcı hastalıklara karşı kazanılan zaferler var: Azerbaycan, Tacikistan ve Belize'nin sıtmadan arınmış olduğunu belgeledi. Mısır, son on yıldaki çalışmaları ile dünyada Hepatit C'yi ortadan kaldırma yolunda "altın kademe" statüsüne ulaşan ilk ülke oldu. Tropikal bölgelerde görülen ve en yoksul dünyayı vuran İhmal Edilen Tropikal Hastalıklarda bugün itibariyle 50 ülke en az bir ihmal edilmiş tropik hastalığı (NTD) ortadan kaldırdı.

İkinci başarı olarak aşı lojistiği öne çıkartılmış. Kasım 2023 itibarıyla dünya çapındaki insanların yüzde 72'si en az bir doz Covid-19 aşısı almıştı; dünya çapında 13,6 milyar doz uygulanarak milyonlarca insanın ciddi hastalıkları ve hastaneye yatışları önlendi. Pandemi döneminde meydana gelen gerilemenin ardından çocukluk çağı aşılama düzeylerinde umut verici iyileşme işaretleri görüldü. Yıl içindeki bir diğer önemli dönüm noktası da, DSÖ'nün sıtmayı önlemeye yönelik yeni bir aşı tavsiyesiydi; artık çocuklarda sıtmanın önlenmesinde güvenli ve etkili olduğu gösterilen, hayat kurtaran iki aşı var. Başka yeni aşılar da var elbet: Dang humması aşısı, konjuge meningokok aşısı.

Aşı uygulaması konusunda ise, HPV aşısında kaydedilen ilerleme özellikle cesaret verici bulunmuş. Aralarında Bangladeş, Endonezya ve Nijerya gibi rahim ağzı kanseri sıklığının yüksek olduğu 30 ülke daha aşıyı uygulamaya koydu. Böylece dünya genelinde 140 ülke HPV aşısını uygular hale geldi.

DSÖ de 2023 yılının bir anlamda afet ve acil durumlar yılı olduğunu kabul etmiş. Türkiye ve Suriye'deki büyük depremle başlayan ve Gazze'deki korkunç savaşla sona eren bir yıl. Yıl boyunca dünya birçok başka krize, çatışmaya ve devam eden hastalık salgınları ve iklim değişikliği tehdidine tanık oldu. DSÖ, her afet ve acil durumu izlediğini ve bu yıl içerisinde 65 acil duruma müdahale ettiğini belirtmiş. Bunların çoğu, Demokratik Kongo Cumhuriyeti, Etiyopya, Haiti, Myanmar, Sudan, Ukrayna gibi ülkelerde çatışma ve güvensizliğin kötüleştirdiği yerler ile ilgiliydi. Afganistan, Nepal, Türkiye ve Suriye depremleri; Libya, Pakistan ve Güney Sudan'da yıkıcı seller; sıcak hava dalgaları, orman yangınları, kuraklık ve daha fazlası. Acil sağlık ekipleri görevlendirmek, acil tıbbi yardım göndermek ile afet ve acil durumların ülkelerin orta ve uzun vadeli sağlık etkileriyle başa çıkmasına yardımcı olmak DSÖ'nün yaptıklarından. Bu çalışmalar sırasında ne yazık ki, 19 ülke ve bölgede sağlık personelini, hastaları, hastaneleri, klinikleri ve ambulansları etkileyen 1.200'den fazla saldırının 700'den fazla ölüm ve yaklaşık 1.200 yaralanmayla sonuçlandığını belgelendi.

DSÖ, dünya nüfusunun yüzde 71'ini oluşturan 5,6 milyar insanın artık tütünden hayat kurtarmaya yardımcı olacak en az bir uygulama politikasıyla korunduğunu belirtiyor. Bu, 2007 yılından beş kat daha fazla. Ülkelerin neredeyse yüzde 40'ında halka açık dumansız kapalı alanlar var.

Bir başka başarı, yüksek tansiyon ile ilgili. Yüksek tansiyon üç yetişkinden birinin etkilendiği yıkıcı bir durum. Olguların hızla arttığı Hindistan'da 2023 yılında başlatılan bir girişim iki yılda hipertansiyon veya diyabet hastası olan 75 milyon kişiyi taramak ve standart bakıma almayı hedefliyor.

Liste uzuyor…

Ruh Sağlığı Özel Girişimi, karayolu güvenliği, boğulmanın önlenmesine, güncellenen temel ilaç ve teşhis listeleri, Avustralya ve İngiltere'nin rahim ağzı kanserini ortadan kaldıracağı ile ilgili hedefleri, yine 2023 yılında 50. yılını kutlayan İnsan Üreme Programının başarılıları ve doğum sonu kanamayla mücadeleye yönelik ilk küresel yol haritası.

Tarihi bir ilk olarak, 2023'te COP28 küresel nüfusun neredeyse yarısını oluşturan en az 3,5 milyar insanı etkileyen iklim bağlantılı sağlık krizine yanıt olarak özel bir sağlık gündemine ev sahipliği yaptı. Konferans sonunda da 130'dan fazla ülke COP28 BAE İklim ve Sağlık Bildirgesini imzaladı.

DSÖ bu değerlendirmesinde sağlıkla ilgili siyasi taahhütlere de yer vermiş. Bunlar arasında, Yerli halkların karşılaştığı sağlık eşitsizliklerini özel olarak ele alacak bir Küresel Eylem Planı çağrısı ile mültecilerin ve göçmenlerin sağlığının iyileştirilmesini taahhüt eden Rabat Deklarasyonu öne çıkanlardan.

Bu değerlendirme de elbette dijital sağlık da yerini alıyor. DSÖ, yeni ortaya çıkan yapay zekâ (AI) teknolojilerinin etkisi artmaya devam ederken, yapay zekânın sağlık açısından güvenliğini ve etkinliğini sağlamak için çalıştığını belirtmiş. Ekim ayında, sağlık için yapay zekâya ilişkin temel düzenleyici hususları listeleyen yeni kılavuz yayımlandı. Belge, yapay zekânın kanser veya tüberküloz gibi durumları tedavi etme veya tespit etme potansiyelinden yararlanmayı, aynı zamanda etik olmayan veri toplama, siber güvenlik tehditleri ve önyargıları veya yanlış bilgileri artırma gibi riskleri en aza indirmeyi kapsıyor.

Bu yıl içerisinde DSÖ'nün de yer aldığı yeni bir Dijital Sağlık Küresel Girişimi (GIDH) oluşturuldu. Bu girişim, Küresel Dijital Sağlık Stratejisi 2020-2025'in uygulanmasını desteklemek için bir ağ ve platform olarak faaliyet gösterecek. Ayrıca, DSÖ Küresel Dijital Sağlık Sertifikasyon Ağının ilk yapı taşı hayata geçirildi.

Değerlendirmenin sonunda DSÖ 2024 yılındaki hedef ve beklentilerine de yer vermiş:

"2024 yılında daha sağlıklı, daha güvenli ve daha adil bir dünya için daha ileri adımlar atacağız."

Aşı kararsızlığı, olası bir başka pandeminin yıkıcı sağlık ve sosyal etkilerin tekrarlanmasını önlemek ve küresel halk sağlığının en büyük tehditlerinden biri olan Antimikrobiyal Direnç mücadele hedefinde ilk sıraları alıyor. Tüm bu konuların 2024 Dünya Sağlık Asamblesinde ele alınacağı ve oluşturulacak strateji belgesinin önümüzdeki beş yıldaki çalışmalar için yol haritasını oluşturacağı ile bitirilmiş rapor.

"Herkes İçin Sağlık" yolunda birlikte çalışıyoruz, diyor Dr. Tedros.

[1] Global health achievements 2023: Reasons for hope https://www.who.int/news-room/spotlight/global-health-achievements-2023