Polise tuvalet nöbeti

- Hâkim bey, ben yoksul bir adamım. Tuvalet kâğıdı çok pahalı. Gazetede Cumhurbaşkanımızın resmini görmedim!
- Sus, kanunu bilmemek mazeret sayılmaz! Atın içeriye!

Geçen yıl Türkmenistan’ın Balkan bölgesindeki polis memurlarına yeni ve Türkmenistan ölçülerinde bile oldukça değişik olan bir görev verildi. Bu önemli görev polislerin kamusal alanlardaki ve özel evlerdeki tuvaletleri kontrol etmelerini ve vatandaşların Cumhurbaşkanı Gurbangulu Berdimuhammedov’un resimlerinin bulunduğu gazeteleri tuvalet kâğıdı olarak kullandıklarına dair kanıt bulmalarını içeriyordu. Polis memurlarına Cumhurbaşkanı'nın kirletilmiş fotoğraflarını çöp konteynırlarının yanı sıra atık toplama merkezlerindeki çöp dağlarında aramaları söylendi. Tüm çöp toplama merkezlerine görevleri çöpleri incelemek, kirli gazete fotoğraflarını aramak, gazete abonelerinin kimliklerini ve adreslerini saptayıp polise bildirmek olan özel hademeler atandı.

Ancak başka bir önemli faktör polislerin ve hademelerin işini oldukça zorlaştırıyordu. Asya’nın en düşük kişi başına ulusal gelir sahibi milletlerinden biri olan Türkmenler uzun süredir bir ekonomik kriz içindeydi. Yoksul Türkmenler kıt paralarını tuvalet kağıdına harcama eğiliminde değildiler. Öte yandan tüm basın yandaşların elindeydi ve tüm vatandaşlar abone olmaya zorlandığı için her yerde gazete yığınları fazlasıyla mevcuttu. Cumhurbaşkanı'nın resimleri bütün gazetelerde çarşaf çarşaf basıldığı için onun resimlerini kirletmemek çok zordu.

Aslında her şey birkaç ay önce ülkenin kuzeyindeki Daşoğuz kentinde çok sayıda çocuğun Cumhurbaşkanı'nın portrelerine zarar vermekten gözaltına alınıp yargılanmasıyla başlamıştı. Bazı öğrenciler başkanın fotoğrafını çiğnemişler, diğerleri de onun portresine kalemle sakal ve bıyık çizmişlerdi. Olayın başkent Aşkabat’tan duyulması üzerine gönderilen müfettişler tuvaletlerde üzerlerinde başkanın fotoğrafı olan gazetelerin tuvalet kâğıdı olarak kullanıldığını keşfetti. Okul müdürü anında kovuldu, bu uygulama hakkında ülke çapında bir soruşturma başlatıldı ve çok sayıda memur bu süreçte işten çıkarıldı.

Siyah arabalar uğursuz ve yasaktır

2018 yılı Türkmen siyah araba sahipleri için hiç de iyi başlamadı. Herhangi bir uyarı ya da açıklama yapılmadan siyah otomobillere el konuldu, sahipleri uzun bir süre sonra araçlarını beyaz ya da başka bir açık renge boyatacaklarına dair bir belge imzaladıktan sonra geri alabildiler. Siyah otomobil ithalatı zaten üç yıl önce yasaklanmıştı ve o zaman gümrük yetkilileri bu yasak için “beyaz iyi şans getirir” dışında herhangi bir açıklama yapmamışlardı. İki yıl sonra hükümet yetkililerine sadece beyaz araba kullanmaları emredildi. Yani genel siyah araba yasağı uzun süredir “geliyorum” diyordu.

Peki bu araba rengi ayrımcılığının arkasındaki güç neydi? Aslında bu coğrafyada aynı soruyu “kim” olarak sormamız gerekti ve tüm oklar yerde, gökte, denizde ve karada mutlak egemen olan Türkmenistan’ın otokratik, eksantrik ve renkli ömür boyu lideri Gurbangulu Berdimuhammedov’u gösteriyordu. “Renkli” deyimini burada metaforik olarak kullanıyorum, çünkü büyük önder başkent Aşkabat’ı beyaz mermerlerle kaplamıştı, beyaz atlara biniyordu ve beyaz giysiler içinde, beyaz halılar üzerinde, beyaz çiçek aranjmanları önünde poz veriyordu. Onun beyaz ütopyasında uğursuz renk siyaha yer yoktu.

Doğal olarak bu yasak ülkedeki siyah araç sahiplerini çok fena vurdu. Başkanın ve ülkenin en popüler rengi olan beyaz renkteki arabalar zaten çok pahalıydı ve siyah araba yasağı haberinden sonra fiyatları katlandı. Arabasına el konulan bir Aşkabatlı “araba servisine geldiğimde arabamı yeniden boyamanın 7000 manata mal olacağı söylendi, ancak bir hafta sonra fiyat 11000’e yükselecekti. Benim maaşım ayda 1000 manat. Yani hiç para harcamayıp tüm gelirimi biriktirirsem, yıllık tüm gelirimi bu boya işine harcamak zorundayım. O da fiyatlar böyle kalırsa”, diye konuştu.

Türkmenbaşı Saparmurat Niyazov

Berdimuhammedov’u eksantrik bulan sevgili okuyucular eminim onun selefi olan, kendisine Türkmenbaşı ünvanını veren, eksantriklikte ondan hiç geri kalmayan ve bazı yorumculara göre onu geçen Saparmurat Niyazov’u hatırlayacaklardır.

1991 yılında Türkmenistan Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra ülkenin lideri olan eski aparatçik Niyazov’un kendine özgü liderliğinde sirkler, sakallar, altın dişler, dudak senkronizasyonu, makyaj ve video oyunları Türkmen kültürüne aykırı oldukları gerekçesiyle yasaklandı. Yılın ayları yeniden adlandırıldı. Ocak ayına başkanın kendi adı, nisan ayına onun annesinin adı verildi. Birisinin aklına getirmiş gibi olmayayım!

Niyazov ayrıca dünyanın en yoğun sigara karşıtı kampanyalarından birini başlattı ve bu arada kendisi de büyük bir törenle sigarayı bıraktı. Daha sonra kişisel felsefesini özetleyen Ruhname adlı bir kitap yazdı ve camileri onu Kuran kadar belirgin bir şekilde sergilemeye zorladı.

Büyük Saparmurat Türkmenbaşı yemini

Ülkedeki tüm resmi etkinlikler koro halinde okunan “Büyük Türkmenbaşı Yemini” ile başlardı. Tüm okullardaki öğrenciler, meclisteki milletvekilleri her sabah bağıra bağıra ülkenin biricik liderine bağlılıklarını ilan ederlerdi. Devlet kontrolündeki tüm gazeteler yemini ön sayfalarında yayınlardı ve tüm televizyon ve radyo istasyonları günlük yayınlarını Türkmenbaşı’nı anarak bitirirlerdi:

Ey yüce Saparmurat Türkmenbaşı
Sana karşı en küçük bir kötülük yaparsam elim kesilsin
Sana en küçük bir iftira atarsam dilim büzüşsün
Vatanıma, başkanıma ve kutsal sancağıma
İhanet ettiğim anda nefesim dursun

Niyazov’dan sonra Başkan olan Berdimuhammedov onun adını yeminden çıkardı, tüm Türkmenler bu kez her gün ona aynı bağlılık yeminini etmeye devam ettiler. “Düzen değişir, düzülen değişmez” atasözü bir kez daha doğru çıkmıştı.

Benim heykelim senin heykelinden daha büyük ve daha pahalı

Ancak Niyazov dünyada en çok 12 metre boyundaki altın heykeliyle tanınıyordu. Bu altın heykel kendi etrafında dönüyordu ve yüzü her zaman güneşe dönüktü.

2006’da Niyazov rahmetli olduktan sonra ülkenin mutlak lideri olan Berdimuhammedov’un yaptığı ilk işlerden biri selefinin heykelini yapay mermer bir dağ üzerinde yükselen dev bir atın üzerinde oturan 21 metrelik kendi altın heykeliyle değiştirmek oldu.

Ay sen daha köpeğinin altın heykelini yaptırmadın mı? (Diktatörler köşesi sohbeti)

Ömür boyu Başmuhafız bununla da kalmadı. İtibardan tasarruf olmazdı. Berdimuhammedov en sevdiği çoban köpeği Alabay’ın da altı metrelik altından bir heykelini yaptırdı. Ekmek sırasında bekleyen yoksul vatandaşlara, asil başkanlarının fedakâr yurttaşlarına Alabay’ın gurur ve özgüven ruhunu aşılamak istediği söylendi. Aklıselim tabutuna çakılan son çivi Alabay için yılda bir kutlanacak bir bayram ve tatil ilan etmek oldu. Yoksa sizler hala köpeğinizin altın heykelini yaptırmadınız mı?

Başkan mı desem James Bond mu?

Sarayında eğlencenin hiç bitmediği bu başkan bana Bond’dan çok James Coburn’un filmlerde canlandırdığı süper ajan Flint karakterini anımsatıyor. Yaşı tutanlar hatırlayacaklardır. Bu Bond parodisinde yaman gizli ajan aynı anda eskrim yapıyor, satranç oynuyor ve kötü adamları dövüyordu. Söylendiğine göre Berdimuhammedov çok usta bir atlet. At binme, bisiklet, yarış arabaları ve atıcılık dahil her dalda bir şampiyon. Hatta resmi videolarda belgelendiği üzere bu hünerlerinden ikisini aynı anda gerçekleştirebiliyor. Bisikleti sürerken hedeflere ateş ettiğini gözlerimle gördüm.

Ancak 2013’te bir at yarışına katılan Berdimuhammedov herkesin önünde attan düşünce karizmasını oldukça çizdirdi. Yaralanmaktan kıl payı kurtuldu fakat durum gizli Türkmen propaganda ajanları için bir halkla ilişkiler felaketi yarattı. Olayın tüm fotoğraf ve videoları silinmeye çalışıldı, hatta havaalanında ülkeden ayrılmakta olan gazetecilerin bilgisayar disklerine el konuldu. Tabii ki hiçbiri işe yaramadı. Kral çıplak görülmüştü bir kere.

Berdimuhammedov Guinness Rekorlar Kitabı'nda

Tabii Berdimuhammedov’un atı da onun köpeğinden geride kalmayacak, üstelik iki ayak üstünde 10 metreyi 4,19 saniyede kat ederek Guinness rekorlar kitabında hak ettiği yeri alacaktı. Türkmenistan daha önce de dünyanın en büyük Türkmen süsleme simgesine sahip havalimanı, dünyanın en büyük yurdu olimpiyat kasabasında yapılan su sporları merkezi, olimpiyat stadı üzerindeki at başının dev heykeli, Aşkabat’taki 133 metrelik bayrak direği, 15 hektarlık alandaki 27 fıskiye kompleksi ve dev Oğuz Han yıldızı şeklindeki mimarisi ile Türkmen televizyon kulesi Guinness rekorlar kitabına girerek bütün Türkmenlerin göğsünü kabartmıştı. Berdimuhammedov’un parlamentodaki altın ağırlıkları kaldırma gösterisi Guinness’e girememiş, ama yine de pek çok Türkmen kızının gönlünü çalmıştı.

Türkmen usulü demokratikleşme

Berdimuhammedov göreve başladıktan sonra seyahat kısıtlamalarını hafifletti ve kırsal bölgelerdeki kütüphaneleri yeniden açtı. Ayrıca Niyazov’un yaygın kişilik kültünü engelleyecek adımlar attı. Cumhurbaşkanı nereye giderse gitsin onu dans ve müzik gösterileri karşılardı. Berdimuhammedov bunlara son verilmesi emrini verdi. Türkmenistan veya onun cumhurbaşkanı hakkında kötü konuşanların dillerinin büzüşmesi gerektiğini belirten Türkmen ulusal kutsal yemininin günde bir kereden fazla okunmaması ve özel günler için ayrılması gerektiğini söyledi. Ayrıca herhangi bir simge yapıyı, kurumu veya şehri yeniden adlandırma hakkından vazgeçti, yılın aylarının ve haftanın günlerinin geleneksel isimlerini geri verdi. Internet kafelerine izin verdi ve yabancı opera yasağını kaldırdı. Sirklere de izin çıktı.

İnsan hakkı ne demek?

Bu kozmetik değişikliklere rağmen Berdimuhammedov rejimi son derece otoriter niteliğini korudu ve Batı tarzı demokrasiye yönelik her türlü hamleyi dışladı. Uluslararası gözlemcilere göre Berdimuhammedov rejimi dünyanın en baskıcı ve kapalı rejimlerinden biri olarak kabul edilir. Freedom House ülkenin bağımsızlığından bu yana dünya özgürlük, siyasi ve insan hakları sıralamasında Türkmenistan’ı sürekli olarak en alt sıralarda göstermektedir. Ülkenin puanı 2021 yılında 100 üzerinden 2 idi ve onun altında yalnız Tibet vardı.

İnsan Hakları İzleme Örgütü Berdimuhammedov’un sadece kamusal yaşam üzerinde tam kontrole sahip olmakla kalmayıp aynı zamanda alternatif siyasi veya dini ifadelere tolerans göstermeyen ve medya üzerinde tam kontrole sahip bir rejime başkanlık yaptığını belirtti. Sınır Tanımayan Gazeteciler örgütü Niyazov döneminde olduğu gibi Berdimuhammedov’un görev süresinde Türkmenistan’ı basın özgürlüğü endeksinin en alt sıralarına yerleştirdi. 2021’de Türkmenistan 180 ülke arasında yalnız Eritre ve Kuzey Kore’nin önünde 178’inci oldu. Aynı örgüt ülkede internet erişiminin yoğun bir şekilde sansürlendiğini ve uyudu antenlerin hükümet yetkilileri tarafından söküldüğünü bildirdi. Dini azınlıkların cezalandırıldığı, eşcinselliğin kriminalize edildiği, muhaliflerin, sorun çıkaranların ve dış dünyayla temas kuranların hapishane sisteminde kayboldukları rapor edildi. Rejim hala ülkede covid-19 virüsünün olmadığını iddia ediyor, aslında ülkede kontrolden çıkan salgın hakkında haber yapan gazetecilerin kendilerini hapiste bulma olasılığı çok yüksek.

Ülkedeki etnik azınlıklara yönelik ayrımcılık bir devlet politikası olmuş durumda. Üniversiteler başta etnik Ruslar olmak üzere Türkmen olmayan soyadı olan başvuru sahiplerini reddetmeye teşvik edildi. Etnik azınlık Beluşilerin dilini ve geleneklerini öğretmek yasaktır.

Siyaset, siyasetçilere bırakılamayacak kadar önemli bir iştir

Türkmenistan Almanya’dan büyük olmasına rağmen altı milyonluk küçük bir nüfusa ve oldukça zengin doğal gaz kaynaklarına sahiptir. Tüm otoriter ülkelerde olduğu gibi gelir dağılımı çok kötüdür. Dünya Bankası 1998’de ölçtüğü 40.8 olan Gini gelir adaleti indeksinin bugün için de geçerli olduğunu yazmaktadır.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından 1991’de bağımsızlığını ilan eden Türkmenistan Niyazov ve Berdimuhammedov rejimleri altında otoriter tek parti tek lider geleneğini devam ettirdi. 1985’ten beri ülkenin mutlak hâkimi olan komünist parti lideri Niyazov 1999’da kendi seçtiği meclis üyeleri tarafından Türkmenistan’ın Yaşamdan Sorumlu Cumhurbaşkanı ilan edildi. Muhalefet adaylarına izin verilmedi. Berdimuhammedov da Batıya sempatik görünmek için giriştiği yukarıda sözünü ettiğim sayılı kozmetik reformlar dışında tek adam rejimini devam ettirdi.

Türkmenistan’da cumhurbaşkanı hem devlet hem de hükümet başkanıdır. Niyazov zamanında adını değiştirip Demokrat Parti olan Komünist Partisi ülkedeki tek partiydi. 2008’de yeni bir anayasa yapıldı, daha büyük bir parlamento kuruldu ve birden fazla siyasi partinin kurulmasına izin verildi. Ancak uygulamada parlamentodaki tüm partiler DPT’nin yönetiminde ortaklaşa faaliyet göstermektedirler; gerçek muhalefet partisi yoktur. Hükümet onay vermediği sürece siyasi toplantılar yasadışıdır.

Ülkede cumhurbaşkanlığı seçimleri düzenli olarak yapılır ve Berdimuhammedov her zaman ipi açık arayla göğüsleyen lider olur. En son 2017 yılında oyların yüzde 98’ini alarak üçüncü dönemine başladı. Zaten bir yıl önce anayasayı değiştirip ömür boyu yönetimini de garantilemişti.

Yolsuzluk mu desem kültürel norm mu?

Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün 2020 Yolsuzluk Algıları Endeksi Türkmenistan’ı 100 üzerinden 19 puanla dünyada Kongo, Burundi ve Afganistan gibi ülkelerle birlikte 165’inci sıraya yerleştirdi. Yabancı insan hakları örgütleri ve kalan marjinal muhalif medya Türkmenistan’daki yolsuzlukların ve rüşvetin çok yaygın ve artık sistemin bir parçası olduğunu söylüyorlar. Sivil toplum kuruluşu Crude Accountability Türkmenistan ekonomisini açıkça bir kleptokrasi olarak nitelendiriyor. Muhalefet ve devlet kontrolündeki yerel medya bile rüşvetin eğitim ve kolluk kuvvetlerinde çok yaygın olduğunu bildiriyor. 2019’da Ulusal Polis Şefi ve İçişleri Bakanı Mulikov yolsuzluktan hüküm giyip hapse atıldı. Geçen yıl da eğitim ve Bilimden Sorumlu Başbakan Yardımcısı Agamiradov eğitimde rüşveti kontrol edememe nedeniyle görevden alındı.

Türkmenistan’da yargı yozlaşmış ve verimsiz olarak kabul edilir ve anayasal güvencelere rağmen bağımsız değildir. Cumhurbaşkanı Yüksek Mahkeme başkanı dahil tüm yargıçları atar ve meclisin onayıyla görevden alabilir. Yabancı gözlemciler Türkmen yasama organını önlerine gelen her yasayı onaylayan bir noter makamı olarak görmektedir.

Jennifer Lopez’li dış ilişkiler

Türkmenistan 1995 yılında “kalıcı tarafsızlık” ilan etti ve bu durum Birleşmiş Milletler tarafından tanındı. Niyazov tarafsızlığın Türkmenistan’ın çok uluslu savunma örgütlerine katılmasını engelleyeceğini, ancak askeri yardıma izin vereceğini belirtti. Tarafsızlık ülke anayasasında önemli bir yere sahiptir, ancak eski patron Rusya’nın ve ekonomik ortak Çin’in özel konumları vardır.

Çin son zamanlarda ülkedeki doğal gaz yüzünden her alandaki ağırlığını artırdı. Çin Ulusal Petrol Şirketi 2013’te Jennifer Lopez’e Berdimuhammedov’a mutlu yıllar şarkısını bile söyletmeyi başardı. Lopez sonradan Türkmenistan’daki insan hakları ihlalleri hakkında bilgi sahibi olmadığını söyleyip özür diledi.

Berdimuhammedov ülkenin doğal gaz zenginliğine erişim için istekli olan Batı ile ilişkileri artırmak için insan haklarında bazı kozmetik sayılabilecek reformlar yaptı.

Dost ve kardeş Türkmenistan’ın asil lideri

Umarım sevgili dost ve kardeş Türkmenistan’ın asil liderine fazla dil uzatmamışımdır. Aksi halde belki de dilim büzüşür, elim kesilir ve nefesim durur. Yaşasın Gurbangulu Berdimuhammedov!