Lübnan’ın başkenti ve en büyük şehri Beyrut’tan açlık, fakirlik, enerji kesintisi, yüksek gıda ve enerji enflasyonu, kur artışı, halkın bunlara yönelik tepkisi ve IMF ile görüşme haberleri geliyor.
Beyrutluların bir bölümü IMF ile iki yıldır süren görüşmeler artık sonlansın ve bir istikrar programı temelinde hemen anlaşma yapılsın isteğinde ama bugün itibariyle hala yapılamıyor. Çünkü bazı politik gruplar IMF koşullarını kabul edilemez buluyor.
IMF ile görüşmeleri süren bir başka bunalım yaşayan ülke Arjantin. Ama oradan da anlaşma haberi yok. Nedeni aynı; IMF'nin koşulları bazı gruplarca kabul edilemez bulunuyor. Üstelik Arjantin’in yüksek ve ödenemeyen IMF borçları var.
Türkiye’nin en büyük şehri İstanbul’dan da açlık, fakirlik, yüksek gıda ve enerji enflasyonu, kur artışı ve bunlara karşı tepki haberleri geliyor. İstanbul’dan yansıyan görüntülerde ekmek kuyrukları, yüksek elektrik ve yakıt faturaları ve battaniyelerle ısınmaya çalışanlar var.
Beyrut/Lübnan ile İstanbul/Türkiye karşılaştırması nereden çıktı? Bir nedeni şu; dış basında zaman zaman “Türkiye Lübnan ve Arjantin olma yolunda ilerliyor” ifadeleri karşımıza çıkıyor. Bu yazıda önce kısaca Lübnan’ın durumu nedir sorusuna yanıt vermeye çalışıyoruz.
İkinci bir neden Lübnan-IMF görüşmelerinde ortaya çıkan bazı başlıklar. Üçüncü bir neden, Lübnan’da yaşananlardan Türkiye için dersler çıkarmak. Burada enflasyon eşikleri, toplumsal uzlaşmanın önemi, döviz rezervi satışlarının kur etkisi, döviz mevduatı tıraşlaması ve IMF görüşmeleri bazı ders başlıkları.
Lübnan’ın Bunalımları
Lübnan 1975 - 1990 döneminde bir iç savaş yaşadı. 1990’larda yaralarını sardı, dış yardım ve borçlanma ile önemli altyapı yatırımları yaptı ve hızlı büyüdü, üstelik enflasyonu yüzde 100’lerden yüzde 5’lere indirdi. Ancak hem iç, hem dış borçları yükselmişti, bütçeden faize önemli pay ayrılıyordu; gelir dağılımı da bozulmuştu.
Temmuz 2006’da başlayan Hizbullah-İsrail savaşı Beyrut’un altyapı şebekesini bir kez daha yaraladı. Borçlanma ve dış yardımlarla Lübnan bu yaraları da sardı. Diğer yandan, 2011’den başlayarak, Filistinli göçmenlere bir de Suriyeli sığınmacılar eklendi.
Ekonomiyi ve dış sermaye girişlerini olumsuz etkileyen asıl unsurlar yolsuzluk haberleri ve yükselen enflasyon, özellikle gıda enflasyonu idi. 2019 Ekiminde hükümet aleyhine gösteriler başladı, bu ayın sonunda hükümet istifa etti. 2020 Ocakta, bir yıl önceye göre, enflasyon yüzde 30’a varmıştı. Reuters (4 Mart 2020).
Aşağıda açıkladığımız gibi, yüzde 30 enflasyon Lübnan için önemli bir kırılma noktası oldu. Sonrasında hızla yüzde 50’lere ve üç hanelere çıktı.
Lübnan Lirası ve IMF İle İlk Görüşmeler
Ocak 2020’de, Lübnan lirasının (LL) piyasada değer kaybı, bir yıl önceye göre, yüzde 40’a varmıştı. Resmi dolar kuru 1 dolar = 1506 LL iken, piyasa (karaborsa) kuru 2100 LL’yi aşmıştı. American University of Beirut (31 Ocak 2022). LL’nin hızlı değer kaybı sonrasında IMF ile bir istikrar paketi için görüşmeler başladı. Reuters (4 Mart 2020). (Belirtelim, resmi kur aslında kademeli kur düzeylerinden oluşuyor.)
Fakat IMF ile görüşmeler bir sonuca varamadı. Çünkü hükümetin partilerle yaptığı görüşmeler sonrasında bir uzlaşmaya varılamadı. Hükümet, IMF’den gelen sıkılaştırıcı para ve maliye politikası (kemer sıkma) taleplerini politik uzlaşma olmadan kabul etmeyeceğini bildirdi. Bazı Lübnanlılara göre önemli bir fırsat kaçırılmıştı. Bakınız örneğin El Mouallem (4 Haziran 2020).
Bu arada IMF ile döviz mevduatlarının tıraşlanması ve bir bölümüne bir süre için el konulması konuları duyuldu. Bu duyumlar döviz kurlarını daha da sıçrattı. 2020 ortalarında genel enflasyon yüzde 100, gıda enflasyonu yüzde 250 eşiğine vardı. American University of Beirut (31 Ocak 2022).
2020 Mart sonunda Lübnan dış borç geri ödemelerini de yapamayıp, temerrüte düşmüştü. Üstüne, 2020 Ağustos ayında Beyrut limanında önemli can ve mal kaybına neden olan büyük patlama oldu. Hemen ertesinde, eleştirilerle ve gösterilerle karşılaşan hükümet istifa etti. (Fakat, yeni hükümet kurulamayınca, görevine bir yıl daha, Eylül 2021’e kadar devam etti.)
Enflasyon, Kur Müdahalesi ve İkinci IMF Görüşmeleri
Bu politik ve ekonomik belirsizlik ortamında enflasyon daha da yükseldi. Aralık 2021’de TÜFE enflasyonu yüzde 224 oldu. Ancak halk için asıl yıkıcı olan gıda enflasyonunun yüzde 438’e varması idi. Gıda enflasyonuna yüksek enerji ve ulaştırma enflasyonu da eşlik etti ve ediyor.
Enflasyon böyle seyrederken, Lübnan merkez bankası döviz kurunun çok yükseldiği dönemlerde çok değerli döviz rezervlerini satıyor ve kurları kontrol etmeye çalışıyordu. Merkez bankasının bir uygulaması da, döviz büroları ile anlaşıp onların daha düşük kurdan işlem yapmalarına olanak sağlaması oldu.
Ocak 2022 başlarında kur, 1 dolar = 34 000 LL’ye kadar çıktı. Merkez bankasının rezerv satışlarıyla bu ayın sonunda 1 dolar = 21 500 LL’ye kadar indi. Reuters (31 Ocak 2022).
Lübnan merkez bankası ve hükümete, daha önce olduğu gibi, “bir istikrar paketi olmadan döviz rezervlerinin satışıyla kalıcı istikrar olamayacağı” eleştirileri getirildi. Ancak anlaşılan IMF ile bir anlaşmaya doğru gidiliyordu; Ocak 2022’de IMF ile istikrar paketi görüşmeleri ikinci kez başlamıştı.
Edinilen bilgiye göre, IMF öncelikle kurun baskılanmasını istemiyor; ve eğer şimdilik sabit kur devam edecekse 1 dolar = 20 000 LL düzeyinde olmasını istiyor. “Bu, yüzde 93 oranında bir devalüasyon demektir.” Reuters (31 Ocak 2022).
Politika Faizi ve Döviz Mevduatı Tıraşlaması
IMF’nin dikkatini çektiğini sandığımız bir konu da çok düşük politika faizidir. Üç haneli yüksek enflasyona karşılık, Lübnan merkez bankasının politika faizi yüzde 7.5 düzeyinde. Tradingeconomics (5 Şubat 2022).
Lübnan başbakanının geçtiğimiz günlerde Türkiye’yi ziyaretinde bu konu gündeme gelmiş midir bilmiyoruz. Ancak IMF’nin faiz konusunu daha sonraki aşamalarda masaya süreceği anlaşılıyor.
Lübnan hükümeti ile IMF arasındaki görüşmelerde gündeme gelen önemli bir konu döviz mevduatlarının tıraşlanması konusudur. Tasarlanan şudur; Eylül 2021 itibariyle 104 milyar dolar olan döviz mevduatlarından ancak 25 milyar doları mevduat sahiplerine döviz olarak ödenecek.
Geri kalan 79 milyar dolar tutarındaki mevduat değişik vadelerde ödenmek üzere düşük kurlarla LL’ye çevrilecek, döviz olarak ödenmeyecek. Böylece tıraşlama yapılacak. Bakınız Reuters (31 Ocak 2022). Örneğin, 2015 yılından bu yana kazanılan 16 milyar dolar tutarındaki faizin yüzde 75’i, piyasa kurunun çok altında bir kur ile LL’ye çevrilip mevduatlar tıraşlanmış olacak.
Benzer şekilde, Ekim 2019’dan itibaren resmi kurdan dövize çevrilmiş olan 35 milyar dolar tutarındaki döviz mevduatları da, yine piyasa kurunun çok altında bir kur ile LL’ye çevrilip yüzde 40 oranında tıraşlanmış olacak.
Ayrıca, yüksek döviz mevdutı sahiplerine LL ile ödeme yapılmayacak, yerine banka pay senetleri verilecek. Daha da önemlisi, yapılacak döviz veya LL ödemeleri 15 yıllık bir dönem içinde yapılacak. Bu konuda ayrıntı için bakınız Reuters (31 Ocak 2022).
Birçok yabancı mevduat sahibinin de olduğu Lübnan bankacılık sistemi bu tıraşlamanın altından nasıl kalkacak sorusu önemlidir.
Dersler ve Fairouz’un Ağıtı
Lübnan deneyimlerinden önemli dersler çıkarılabilir;
1. Enflasyonda yüzde 30’lar önemli bir eşiktir, çok dikkat etmek gerekir.
2. Enflasyonu sürüncemede bırakmadan, sıçrama aşamasına varmadan ve daha az maliyetle indirmek için toplumsal anlaşmalar yapabilmek gerekir.
3. Arkada güvenilir bir döviz kaynağı varsa, döviz satışları ile kuru düşürmenin maliyeti daha azdır. Bu kaynak, anlaşılıyor ki, Lübnan için IMF olacak.
4. Enflasyon çok yükseklere çıktıktan sonra faiz bir savunma aracı olamaktan çıkabilir. Faizi, enflasyon çok yükselmeden kullanabilmek gerekir.
5. Döviz mevdutlarına bir şekilde tıraşlama uygulamak ve ödemeleri ertelemek, yapılan politika hatalarını tasarruf edenlere yüklemek demektir.
Amin Malouf’un Beyrut ve Lübnan’ı çok bunalımlar yaşadı. Yazıyı ünlü Arap şarkıcı Fairouz’un “Ey Beyrut” şarkısından/ağıtından bir alıntı ile bitirelim;
“Selam sana yüreğimin derinliklerinden ey Beyrut!”
Bu alıntı, Hande Çiğdemoğlu’nun 9 Ağustos 2020 tarihli Birgün gazetesindeki yazısında yer alan şarkı/ağıt çevirisinden alınmıştır. Ağıtın Lübnan’da bugünlerde tekrar çok dinlenenler listesine girdiği anlaşılmaktadır.
Kaynakça
American Univesity of Beirut (31 Ocak 2022) Lebanon Food Security Portal: Food Security Brief No. 23. https://www.aub.edu.lb/fafs/foodsecurity/Documents/2022-01-26(Lebanon-Food-Security-Portal-Food-Security-Brief-23).pdf
Çiğdemoğlu, Hande (9 Ağustos 2020) Feyruz’un Bitmeyen Ağıdı: Le Beyrut. birgun.net/haber.
https://www.birgun.net/haber/feyruz-un-bitmeyen-agidi-le-beyrut-311289
El Mouallem, Atiej (4 Haziran 2020) Imf and –Lebanon: A Comparative Analysis of IMF Experiences. https://atiejelmouallem.com/details/imf-and-lebanon-a-comparative-analysis-of-imf-experiences
Reuters (4 Mart 2020) IMF Deal Seen as Only Way Out for Lebanon
https://www.reuters.com/article/us-lebanon-crisis-imf-analysis-idUSKBN20R0SL
Reuters (31 Ocak 2022) Lebanon Plan Sees 93% Currency Slide, Turns Bulk of FX Deposits to Pounds
Tradingeconomics (5 Şubat 2022) Lebanon Indicators (tradingeconomics.com)
https://tradingeconomics.com/lebanon/indicator
Young,Michael (20 Şubat 2020) “Lebanon Is Seeking IMF Advice to Exit From Its Financial Crisis, but Can It Avoid a Full Bailout?” Carnegie Middle East Center.