Günümüzde bilim karşıtlığı günden güne güç kazanırken, bilim kitapları yayımlamak cesaret olsa gerek… Ginko Bilim, böyle bir dönemde bilim kitapları yayımlamaya başladı ve okurla buluşturduğu ilk kitaplardan biri de isyankar bir bilimcinin yaşamı… Biyolog Lynn Margulis’in.

Bilimin kutsallarını kökten sarsan isyankar bir biyolog: Lynn Margulis

Margulis, en ateşli bilimsel tartışmalarını Richard Dawkins’le yapmış, evrim üzerine çalışan isyankâr bir biyologdu ve 22 Kasım 2011’de vefatının ardından Dawkins şu cümleleri yazıyordu:

“Lynn Margulis’in endosimbiyoz teorisine bağlı kalmak konusundaki büyük cesaretine ve kararlılığına, bu teoriyi ana akım dışı olmaktan çıkarıp ana akım haline getirmesine gerçekten hayranım. Ökaryotik hücrenin, ilkel prokaryotik hücrelerin ortakyaşamsal birliği olduğunu söyleyen teoriden bahsediyorum. Bu teori, yirminci yüzyıl evrim teorisinin en büyük başarılarından biridir ve bu yüzden Margulis’e gerçekten hayranım.”

Lynn Margulis, ortakyaşamsal birlik teorisiyle bilim tarihine büyük bir katkı yaparken, insanlığın nasıl evrimleştiğine ilişkin ezber bozabildi. Margulis, bilim iletişimcisi Jorge Wagensberg’in ifadesiyle, “masalların masalı”nı yazdı. Yine Wagensberg’in cümleleriyle aktarılırsa, “günlerden bir gün kocaman, şişman bir bakteri tutmuş, sıska, kıvrım kıvrım bir bakteriyi yemiş. Sıska bakteri besili değilmiş ama hızlı ve mükemmel bir yüzücüymüş.” Bu olay aslında birçok kez olmuş, ama bir gün şişman bakteri yediği atletik bakteriyi sindirmemiş, onun yerine kaynaşmışlar. Aslında bu bir ortak yaşam teklifiymiş: “Neden senin gibi hareket edip benim gibi yemiyoruz?” diye sormuş. Elbette ki, ortakyaşama geçiş, masaldaki bir gibi bir gecede olmamış, evrimleşme yaklaşık 1,5 milyar yılı almış. Teori, hem evrimin itici gücünün doğal seçilimin yanı sıra ortakyaşamlaşma olduğu iddiasını ortaya koymuş, hem de insanlığa yeni bir ders armağan etmiş: “işbirliği rekabeti yenebilir.”

Ortakyaşamın uzaydan görünen hali: Gaia

Lynn Margulis, endosimbiyoz teorisiyle evrime katkı yapmakla kalmadı, bilim tarihine yöntemsel olarak da yenilik ya da anımsatmada bulundu. Margulis, önce eğilip dünyanın en minik canlılarını izliyor, sonra tüm gezegeni kavramsallaştırmak için geri sıçrayabiliyordu. Böylelikle, yaşamın birçok alanı onun teoreminde hem uzlaştı, hem tartıştı, birbirleriyle bağlantı kurdu. Ortakyaşam, Andre Khalil’in anlatımıyla farklı canlıların kaynaşarak tek canlı olmasını, Margulis’in savunucusu olduğu bir başka teori Gaia ise, organizmaların ve bulundukları ortamların, birçok Dünya sisteminin düzenlenmesine yol açan ilişkisel döngülerin birbirini etkilemesi üzerine kuruluydu. Margulis’in eski bir öğrencisi olan Greg Hinkle’ın deyişiyle, “Gaia, ortakyaşamın uzaydan görünen haliydi.”

“Halka açık olmayan şey bilim değildir”

Margulis’in ortakyaşam teorisi, hala tartışılmaya devam ediyor. Bazı bilim insanları, insanın barsaklarındaki bakterilerle birlikte, o bakterilerden yararlanarak yaşamasını, ortakyaşam teorisiyle açıklıyor ve birçok hastalığın oluşma biçimi bağlamında bu bakterilerin varlıkları tıp ve biyoloji bilimin gündeminden hiç düşmüyor. Yakın çalışma arkadaşları, biyolojinin temellerini sarsacak teoriler geliştiren Margulis’in özellikleri arasında fazla tanınmayan bilim insanlarının makalelerini takip etmesi, fon almaktan kaçınarak küçük bir laboratuvarda öğrencileriyle birlikte çalışmalarını sürdürmesini sayıyorlar. Margulis’in, fon sağlayıcıların, içeriği halka açıklanmayacak çalışmaları yapmasını istediklerinde, karşılığında sundukları ne olursa olsun geri çevirdiğini ve şöyle dediğini hatırlatıyorlar: “Halka açık olmayan şey bilim değildir.”

“Ortakyaşam dişidir, dayanışmacıdır, rekabete girmez”

Margulis’in bilim yoluyla aradığı gerçekti. Onun sözleriyle, “Gerçek hoşumuza gitsin ya da gitmesin… bilim gerçeği aramaktır.” Lynn Margulis, cesaretini sadece bilimle sınırlamadı, yaşamın her alanında sürdürdü. 11 Eylül saldırılarına ilişkin olarak yazdığı makalede, anlatılandan farklı bir hikâyeye sahip olabileceğini söyleyerek, ABD hükümeti tarafından aktarılan biçiminin yalan olabileceğini belirtti, yine bilimin dilinden hakikati ifşa etmeye çalıştı. Onun politik açıdan asiliği, ortakyaşam teoremine ilişkin de soruları hep beraberinde getirdi. Bir röportajda şöyle diyordu: “İnsanlar ortakyaşamın nesini sevmiyorlar? Onun solcu komplo olduğunu mu düşünüyorlar? Ortakyaşam dişidir, dayanışmacıdır, rekabete girmez.”

Margulis’in mirası

Lynn Margulis, ortakyaşama ilişkin 1967’de yazdığı makalesi yıllar sonra kabul gördü ve hücre evrimi anlayışını kökten değiştirdi ve miras olarak, isyankârlığı bıraktı.