E. Barış Altıntaş
Posta, sağlık gibi kamusal hizmetler de dahil olmak üzere küresel hizmetler üzerinde devlet denetiminin daha da azaltılmasına yönelik olarak tasarlanan TiSA (Hizmet Ticareti Anlaşması) müzakerelerini içeren ve WikiLeaks tarafından sızdırılan belgelere göre, Avrupa Birliği (AB) yetkilileri Türkiye’nin “tarafların anlaştığı istek düzeyinde” olmamasından yakınıyor.
Türkiye ile ilgili olarak AB’nin görüşlerinin belirtildiği notları da içeren belgelerin yayınlanması için WikiLeaks, Türkiye’de P24 Bağımsız Gazetecilik Derneği ve T24 Bağımsız İnternet Gazetesi ile anlaştı. Belgelerin orijinallerine WikiLeaks.org adresinden ulaşılabilir.
Hizmet sektöründeki kısıtlama ve düzenlemelerin küresel seviyede daha da azaltılmasına yönelik olarak müzakere edilen TiSA, imzalandığı takdirde, Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) halihazırda var olan ticaret anlaşması Hizmet Ticareti Genel Anlaşması’nın (GATS) yerini alabilecek bir anlaşma olarak görülüyor. Müzakere eden taraflar Türkiye ve AB ülkelerinin de dahil olduğu ve dünya hizmet pazarının yüzde 70’ini oluşturan 50 ülkeden oluşuyor.
Serbest ticaret karşıtları ve tüketici hakkı savunucularına göre tarafı olan ülkelerde şirketlerin işine yarayacak ancak kamu yararına zarar verebilecek olan hükümler içeren TiSA’nın eleştirildiği bir nokta, müzakerelerin gizli olarak yürütülüyor olması. TiSA karşıtları, “Anlaşmanın bankacıların ve finans spekülatörlerinin çok seveceği ve 1990’lardaki devlet müdahalesinin minimal olduğu düzene benzeyen bir rejimi geri getirmeye çalıştığını” belirtiyor. Kabul edildiği ülkelerde vatandaşların hayatına büyük değişiklikler getirebilecek olan TİSA’nın gizlilik içinde hazırlanması, anlaşmanın sunulacağı ulusal meclislerde de vekillerin metnin içeriğinden haberdar olmadan oylanabileceği anlamına geliyor.
TiSA’nın içeriğine dair ilk bilgiler 2014 Haziran’ında WikiLeaks’in Finansal Hizmetler Ek metnini sızdırmasıyla ortaya çıktı. Bu taslak metne göre taraflar, küresel finans hizmeti pazarlarında devlet denetiminin neredeyse tümüyle ortadan kalkmasına, kişisel ve mali bilgilerin hiçbir kısıtlama olmadan el değiştirmesine olanak sağlıyor.
Türkiye, AB’ye ‘gönülsüz’ görünüyor
WikiLeaks’in 3 Haziran 2015 Çarşamba günü sızdırdığı son TiSA belgeleri arasında AB ve Türkiye arasında Kasım, 2014’te gerçekleşen ve AB adına müzakereleri yürüten AB ticaret diplomatları tarafından hazırlandığı anlaşılan bir metin de yer aldı.
Ocak, 2015 tarihli belge, Türkiye’nin TiSA’yla ilgili teklifi, yapmaya hazır oldukları ve istekleri hakkında AB’nin görüşlerini içeriyor. “Türkiye’nin dağıtım ve eğlence hizmetleri ve bazı başka sektörleri kapsam dışında” tuttuğunu belirten belge, “Türkiye’nin iş alanındaki hizmetler konusunda vergi danışmanlığı, tıbbi ve diş, veterinerlik, ebe ve hemşirelerin ve fizyoterapistlerin hizmetleriyle ilgili konuları da kapsayacak şekilde genişlemesi gerektiğini” yazıyor. Belgeden, Türkiye’nin dağıtım, eğlence sektörü ve turist rehberlerini tümüyle kapsam dışında bıraktığı da anlaşıyor. Bilgisayar hizmetleri ve ulaşım hizmetlerinde ise Türkiye’nin yapmaya hazır oldukları “kısmi” olarak görülüyor. AB, “Türkiye’nin teklifini kapsam dışında bırakılan sektörleri de ekleyerek yenilemesini ve yabancıların ülkede ticari varlığına getirilen kısıtlamaları kaldırması gerektiğini” düşünüyor. Belgeye göre, Türkiye’nin TiSA konusundaki teklifi “tarafların önceden üzerinde anlaşmış olduğu istek seviyesine” çıkarması bekleniyor.
Belgeye göre AB, Türkiye’nin teklifini TiSA için şimdiye kadar verilmiş “en kötü 5-6 tekliften biri” olarak niteliyor.
Türkiye ulaşım konusunda da ‘isteksiz’
Türkiye’nin TiSA konusundaki tutumu hakkında AB’nin değerlendirmesini içeren belgeye göre, “Denizcilik, yol, demiryolu ve ülke içi su taşımacılığı konusunda da Türkiye yeterince hevesli bulunmuyor.” Boş konteynerların dolaşımıyla ilgili kısıtlamaların kaldırılmasının gerektiği belirtilen belgede, Türk bayrağı taşıyan gemilerde göreve yapan denizcilerin Türk vatandaşı olması ve havacılık ve denizcilikte var olan kabotaj kurallarına göre bu alandaki şirket sahipliğinde yüzde 51 Türk ortaklık aranması “problemli” alanlar arasında yer alıyor.
‘Hep vize diyorlar’
Belgede Ulaşım Hizmetleri başlığı altında, Türkiye’nin konuyu sürekli olarak “karayolu ulaşımı” konusuna getirdiğinden yakınılıyor.
Türkiye’de iş dünyası, Gümrük Birliği kapsamındaki, özellikle transit geçişler konusunda, ürünlerin serbest dolaşımını engelleyen
izin belgelerinin sebep olduğu problemlerden genel olarak şikâyetçi. WikiLeaks belgesindeki notlardan, Türkiye tarafının bu konuyu sıklıkla gündeme getirdiği anlaşılıyor.
Müzakereyi yürüten AB yetkilileri, bir sonraki toplantıda Türkiye’den yetkililer bu noktaya dönerse ortaya sürülecek argümanları içeren bir liste de hazırlamış. Pazar erişimi konusunda Türkiye karayolu ulaşımını gündeme getirirse sunulması planlanan maddeler, ilgili belgeye göre şöyle:
- AB uluslararası ulaşım konusunda yüksek standartlar yakalanması amacını (karayolların ötesinde) daha geniş bir anlamda desteklemektedir.
- Karayolu ulaşımı teklifinizle ilgili olarak bu hususun ikili yönünü vurgulamak ister, AB’nin bu noktayı ikili ilişkiler temelli olarak ele almaya açık olduğunu belirtiriz.
- Türkiye ve AB’nin ticari ilişkilerini var olan anlaşmalara (Gümrük Birliği Anlaşması, Çelik ürünleri için yürürlükteki serbest ticaret anlaşması, bazı tarım ürünleri için olan STA-tarzı anlaşma) ek olarak derinleştirmede hemfikir olduklarının elbette siz de farkındasınız.
- Düşünülen ek konular tarım, karayolu ulaşım hizmetlerini de içeren hizmetler, kamu satın almaları, düzenlemelerin uyumlu hala getirilmesi ve üçüncü ülkelerle geliştirilmiş işbirliğini de ele almaktadır.
- Bu hususun temel olarak ikili ilişkileri ilgilendirdiğinin Cenevre’de tartışılmış olması bazı Üye Devletlerin hassasiyetlerini ortaya çıkararak ikili ilişkiler çerçevesinde bir düzeltme yapılması için gerekli olan yapıcı diyaloğun oluşumunu zorlaştırabilir.
- Şoförlerle ilgili noktalarda, teklif metninizdeki birçok öneri, daha çok bir vize kolaylığı anlaşmasında bulunabilecek hükümlere benziyor. Tekrar ifade etmeliyim ki, (bu hükümleri) TiSA’da yazılı olarak belirtmemiz gerekmemektedir, özellikle bu konuyla ilgili olarak halihazırda AB ve Türkiye arasında vize kolaylaştırma konusunda diyalog devam ettiği düşünülürse.
Notta, ulaşım konusunda Türkiye’den müzakereye katılanların bazı AB isteklerini “not ettiği” söyleniyor.
Yerli malı sıkıntısı
AB’nin Dağıtım Hizmetleri ile ilgili isteklerinin tartışıldığı bölümde, Türkiye’nin 10 yıldır üzerinde çalıştığı ve 14 Ocak 2015’te TBMM’de onaylanan 6585 Perakende Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’la ilgili hoşnutsuzluklar belirtiliyor. AB yetkilileri, METRO ve TESCO gibi Avrupalı perakendecilerin henüz taslak halindeyken de yasa hakkında endişelerini belirttiğini hatırlatıyor. AB’ye göre Perakende Yasası, Türkiye’nin Gümrük Birliği’nden doğan yükümlülüklerini ihlal etmese de, yasada Tüketiciyi Koruma amaçlı hükümler içeren ve “yerli mallarına öncelik verin” gibi kampanyalara yol açabilecek ifadeler konusundaki endişelerin Türkiye’ye iletilmesi gerektiği yazıyor.
Belgedeki bir diğer başlık olan Rekabetçi Teslimat Hizmetleri konusunda Türkiye’nin kargo ve kurye şirketlerine yüzde 2 civarı bir ek maliyet getiren tartışmalı yeni Posta Kanunu’nun “AB standartlarıyla uyumlu hale getirilmesi gerektiği” yazıyor.
Finansal Hizmetler başlığı altında, AB’nin Türkiye’deki mevzuatın tüm bankaların birincil ve ikincil IT sistemlerini Türkiye’de kurmaları gerekmesinin “uluslararası bankalar için istenmeyen bir durum olduğu” söyleniyor. Ancak AB delegasyonuna göre, “Türkiye’de MİT Kanunu’nun bankalar dahil olmak üzere kamu ve özel kurum ve kuruluşların bilgi, belge, veri ve kayıtlarını kullanabilme hakkını MİT’e vermesi ve bankaların kanunda özellikle belirtilmesi yüzünden, bu durumun değişmesi mümkün görünmüyor.”
Uzmanlar, WikiLeaks'in sızdırdığı TiSA taslağı hakkında ne diyor?