Uganda'nın yerel halklarından biri olan ve yüzyıllarca Bwindi, Mgahinga ve Echuya ormanlarında avcı-toplayıcı olarak hayatlarını sürdüren Batwa halkı yaklaşık 30 yıl önce yaşadıkları yerden zorla çıkartıldı. Batwa insanları bugünlerde koruma alanı ve milli parka dönüştürülen bu ormanları ziyaret eden turistleri gezdiriyor, eski yaşamlarından hatırladıkları unsurları birer performans olarak sergiliyor.
Bwindi Geçilmez Milli Parkı olarak adlandırılan Bwindi Ormanı'nda turistleri gezdiren Batwa halkının eskiden hasat döneminde söylediği neşeli şarkılar kulağa artık hüzünlü geliyor.
Orman gezilerinden bir tanesi sırasında grup liderlerinden olan ve halkının bu topraklardan çıkarılmasından önceki dönemi hatırlayan 50 yaşındaki Eric Tumuhairwe turistlere anlatıyor:
"Bir zamanlar tam bu noktada atalarımızla iletişim kurduğumuz bir tapınak vardı. Erkekler avlanmaya çıkmadan önce buraya et ve bal bırakırdı. Çalı domuzu ve antilop avlardık. Kadınlar döndüğümüzde hayvanları pişirir ve dans ederdi."
Uganda'nın güneybatısında, Rwanda ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti sınırındaki Bwindi, Mgahinga ve Echuya ormanları 1990'lı yıllarda nesli tehlike altında olan dağ gorilleri için koruma altına alındı.
Uganda hükümeti ormanlık alanlardan uzaklaştırılan Batwa halkına kentsel bölgelerin yakınlarında tarım arazileri verdi ancak tarım yapmayı bilmedikleri için bu araziler daha sonra satıldı ve çok sayıda insan dağıldı. Halkın büyük çoğunluğu bugünlerde geçimleri için sivil toplum kuruluşları ve Ugandalı insanların yardımına muhtaç.
Mahkeme zaferi
Uganda'da yaklaşık 7 bin kişiden oluşan Batwa halkı, yıllarca orman yakınlarında bulunan Kisoro gibi kentsel alanlara doğru ilerledi, karton ve muşambadan yapılmış derme çatma evlerde yaşadı.
2011'de ufak bir grup bölgedeki sivil toplum kuruluşlarının desteğiyle yaşam alanlarından hukuka aykırı şekilde zorla çıkartıldıkları gerekçesiyle Uganda hükümetine dava açtı. Batwa halkı 2021'de sonuçlanan davayı kazandı.
Uganda Anayasa Mahkemesi halkın insanlık dışı muamele gördüğüne karar verdi, hükümetin 12 ay içinde tazminat ödemesini emretti. Ancak hükümetin bu karara karşı temyiz başvurusu yapması bekleniyor.
Batwa halkından bazıları çiftçilik öğrenerek yeni hayatlarına adapte olduklarını, ancak hiçbirinin arazi sahibi olamadığını anlatıyor. Tarım arazileri genellikle bölgedeki sivil toplum kuruluşları tarafından kiralanıyor ve Batwa insanlarının kullanımı için veriliyor.
Bölgede patates yetiştiren Allen Musabyi, "Eğer arazin yoksa hayatta ilerleyemiyorsun, yemek yiyemiyor ve çocuklarını okula gönderemiyorsun. Bana ormana dönme seçeneği verilse koşa koşa dönerim" diyor.
Hayvanlara daha iyi bakılıyor
Uganda hükümeti, Bwindi Geçilmez Milli Parkı'nda bulunan dağ gorillerini ziyaret etmek isteyen turistlerden 700 dolar ücret alıyor.
Bölgedeki koruma çalışmaları sayesinde dağ gorillerinin nesli artık tehlikede değil. Uganda'da dağ gorillerinin sayısı 459'a, dünya genelinde ise binden fazlaya çıktı.
Ancak Batwa halkı bu çalışmaların kendi yaşamlarının pahasına yapıldığını, yerel halkların haklarını merkezinde tutan daha sürdürülebilir bir koruma modelinin mümkün olabildiğini düşünüyor.
Uganda Batwa Kalkınma Kurumu'nda (UOBDU) çalışan ve Batwa halkından üniversiteye giden sayılı kişilerden olan Alice Nyamihanda, Batwa insanlarının eşitlik için mücadele etmesi gerektiğini ifade ediyor:
"Batwa halkının diğer insanlar gibi olmasını istiyorum, Kisoro da olduğu gibi çöplük alanlardaki yemek kalıntılarından yaşamalarını istemiyorum. Hayvanlara Batwa insanlarından daha iyi bakılıyor çünkü bölgeye gelen turistler parkta gezmek için para ödüyor, hükümet de bu parayı hayvanların bakımı için kullanıyor. Batwa halkı bunun acısını çekiyor."
Uganda Yaban Hayatı Kurumu yetkilileri ise Batwa halkına ormanlık alanda düzenlenen turistik geziler ile hayatlarını kazanma fırsatları sunulduğunu, Bwindi Geçilmez Milli Parkı'ndan elde edilen gelirin yüzde 20'sinin onlara verildiğine dikkat çekiyor.
Uganda Yaban Hayatı Kurumu yöneticisi Sam Mwandha, "Batwa insanlarının ormanlık alanlardan çıkarılmasında birtakım hatalar yapıldı ancak onlara arazi verilmediği ve kültürlerinin yok edildiği söylemleri doğru değil. Biz onlara okumalarını ve çalışmalarını söylüyoruz, kültürlerinden para kazanabileceklerini anlatıyoruz" diyor.
Fakat Batwa insanları nesli tükenmekte olan yerel halk statüsüne sahip olmak ve böylece uluslararası yasalar tarafından koruma altına alınmak istiyor.
Batwa halkı eğitim ve tarımın bir bakıma halk için faydalı olduğunu düşünse de kültürleri ve kimliklerinin tamamen silinmesinden korkuyor.