Eski Zaire diktatörü Mobutu 1969 yılında dönemin ABD Başkanı Nixon’ı ay yüzeyine yapılan insanlı ilk uzay uçuşu Apollo 11 için tebrik ederken, Tenten serisinin 1954 yılında yayımlanan “Ay’a Ayak Basıldı” albümünü hatırlatmış. Tenten ve kaptan Haddock için “uzay çalışmalarında öncü oldular” ifadelerini kullanmış. Tenten o tarihlerde siyah Afrika’da meşhurdu. Afrikalılar Tenten albümlerinde kendileri için kullanılan ifadelerde “ırkçılık” algılamıyordu.
Ama günümüzde böyle değil. Batılı ülkelerde ırkçılıkla mücadele kuruluşlarının Tenten çizgi romanlarının bazılarında ırkçılık, Yahudi düşmanlığı ve hatta kadınları aşağılayıcı tutum sergilendiği yönündeki görüşleri giderek zemin kazanıyor. Fransa’da “Irkçılığa Karşı Müdahale Grubu” adlı kuruluş, bu hafta Paris’in büyük kitapçılarını TV kameraları eşliğinde ziyaret edip, çizgi romanlar reyonundaki “Tenten Kongo’da” albümü üzerine "Zehirli Ürün, Irkçılık Kokar, Zihinsel Sağlığa Zarar Verebilir” etiketleri yapıştırdı. Kuruluş, bu albümün “ırkçı” ifadeler içerdiğini ve “sömürgecilik propagandası” yaptığını savunup, daha önce İngiltere’de yapıldığı gibi albüme okurlar için ikaz niteliğinde bir önsöz eklenmesini talep ediyor.
Londra merkezli “Irksal Eşitlik Komisyonu” adlı kuruluş 2007 yılında başlattığı bir girişimle ilk olarak 1931 yılında yayımlanmış olan “Tenten Kongo’da” albümünün kütüphanelerden kaldırılmasını istemişti. Ünlü Amerikalı yönetmen Steven Spielberg’in Tenten filmi çekeceğini duyurduğu bir dönemde başlatılan bu girişim yankı uyandırmış ve başta İngiltere olmak üzere Avustralya, Yeni Zelanda ve ABD’de birçok kütüphane ve kitapçı albümü raflardan kaldırma kararı almıştı. Bu girişim sonrasında albümün İngilizce versiyonunun başına okurları içerikteki sömürgeci önyargılara karşı uyaran bir not eklendi. Aynı yıl Belçika’da yaşayan Mbutu Mondondo adlı Kongo vatandaşı, Brüksel mahkemesine başvurup, albüme karşı “ırkçılık” davası açmış ve albümün satışının yasaklanmasını istemişti. Ancak Belçika mahkemesi 2011 yılında aldığı kararda, Tenten’in yaratıcısı Belçikalı çizer Hergé’nin “niyetinin ırkçılık olmadığı” sonucuna vardı. İsveç’te de 2012 yılında birçok kütüphane aynı nedenden ötürü albümü stoklarından kaldırdıklarını duyurmuştu.
“Tenten Kongo'da” albümüne ilk eleştiriler İkinci Dünya Savaşı sonrasında başladı. Tenten serüvenleri uzmanı Didier Pasamonik, albümün 1930 yılında Hergé’ye “Le Vingtieme Siecle” (Yirminci Yüzyıl) adlı gazeteyi yöneten başpapaz Wallez tarafından “dini misyonerlik ve vatanseverlik” adına ısmarlandığını, amacın ise “sömürgecilik propandası yapmak ve Belçikalı çocukları Kongo sömürgesinde yönetici olmaya teşvik etmek” olduğunu söylüyor. Fakat Hergé, konu hakkında daha önce yaptığı açıklamalarda, “O dönem Avrupalıların yüzde 99’u sömürgeciliği siyahlara yardım etme ve onların canlarını kurtarma aracı olarak görmekteydi” ifadelerini kullanmıştı. Gelen eleştiriler üzerine ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında albümde rötuş yapmış, sömürgeciliği öven ifadeleri değiştirmek zorunda kalmıştı. Örneğin, orijinal albümde Tenten’in Afrikalı çocuklara verdiği “vatanımız Belçika” dersi matematik dersi olarak değiştirilmişti.
Tenten sadece Kongo’daki serüvenleri nedeniyle ırkçılıkla suçlanmıyor. Eleştirilerin hedefinde 1942 yılında yayımlanan “Esrarengiz Yıldız” albümü de var. Hergé’nin ülkesi Belçika Nazi Almanyası’nın kontrolündeyken yazılan bu albümde kuzey buz denizine düşen bir göktaşı konu alınıyor. Bilim insanlarından oluşan iki rakip ekip göktaşını bulmak için yarışıyor. Tenten, Nazilerin müttefiki veya tarafsız ülkelerden gelen bir grup bilim insanının yanında yer alıyor. Diğer rakip ekip ise Yahudi kökenli “Blumenstein” adlı Amerikalı bir bankacı tarafından finanse ediliyor. Albüm Belçika’da savaş sırasında Nazi kontrolünde olan Le Soir gazetesinde yayımlanıyor. Savaş sonrası Le Soir’a çalıştığı için dört kez tutuklanan Hergé, albümde değişiklik yapmak zorunda kalıyor. “Kötü” Yahudiler albümden silinip adları değiştiriliyor. Hergé yıllar sonra yayımlanacak biyografisinde albüm için “O dönem Yahudilere baskıların bu denli olduğunu bilseydim, öyle yapmazdım. Bilmiyordum. Ya da kimileri gibi belki de bilmemek işime geldi” demişti.
Tenten albümlerinde kadın kahraman sayısının olağanüstü az olması, “kötü” roldeki kahramanların isimlerinin “Salomon Goldstein”, “Rastatapulos”, “Şeyh Babül Ehr” veya “Mareşal Plekszy-Gladz” gibi isimler olması ve fiziklerinin bilinçli olarak aşağılayıcı gösterilmesi de eleştiriler arasında.
Kayhan Karaca / Strasbourg