Rusya ve Beşşar Esad rejiminin Bayırbucak bölgesine düzenlediği operasyonlarla gündeme gelen Türkmenlerin nüfusunun 1,5 milyon civarında olduğu düşünülüyor. Türkmenler, Halep, Lazkiye, Şam, Humus, Hama, Kuneytra ve Rakka'da yaşıyor. Lazkiye'ye kadar uzanan bölgede tamamıyla Bayırbucak Türkmenleri bulunuyor.
Hürriyet'ten Gökçe Aytulu, savaşla birlikte Türkiye gündemine oturan Türkmenlerin 10'uncu yüzyıldan bu yana süregelen Suriye macerasını uzmanlara sordu.
Gökçe Aytulu'nun Hürriyet gazetesinde yayımlanacak yazı dizisinin ilk bölümü şöyle:
Suriye’de Türkmenlerin bulunduğunu son zamana kadar pek kimse bilmiyordu. Oysa tarihçiler onları ‘Anadolu’nun nüfus kaynağı’ olarak kabul ediyor. Peki yüzyıllardır bölgede kadim bir kültür oluşturan Türkmenler, bugün hangi şartlarda, nerede yaşıyorlar?
Eskiden Türkler arasında ‘göçebe’ sözünün pek anlamı yokmuş. Herkes göçebe hayat sürdüğü için yerleşik olana bir isim takılmış: Yatuk. Bugünkü Türkçede ‘tembel’ sözcüğüne karşılık geliyor. Yatuk olmak bir yana, göçerken hızını alamayan en çalışkanlar Anadolu’dan önce Suriye’nin kuzey ve batısına ulaşmış.
İşte bugün Suriye Türkmenleri dediğimiz Türkler, yüzyıllar boyu bu bölgede, göçebe hayatın rutiniyle kadim bir kültür oluşturmuşlar.
Maalesef Türkiye’de haklarında çok sayıda bilimsel çalışma yapılmıyor. Onlara sınırlı sayıdaki akademisyenin çalışmaları dışında ORSAM gibi kuruluşların raporlarında rastlıyoruz.
Bu konudaki en sağlıklı çalışmalardan biri Marmara Üniversitesi’nden Prof. Dr. İlhan Şahin’e ait. Şahin, 16. yüzyılda bölgeye giden bütün vergi memurlarının kayıtlarını inceleyerek hem Türkmenlerin nüfusunu tespit etmiş hem de hayat tarzları hakkında bilgiler elde etmiş.
İşin ilginç yanı Türkiye’de pek ilgi görmeyen Türkmenler, bu günlerde Japonya’da önemli bir akademik çalışma alanı. Prof. Şahin’in Japon akademisyen Hikari Egawa’yla ‘Yağcı Bedir Türkmenleri’ üzerine bir kitabı bile var. Tokyo’daki bir konferanstan yeni dönen Şahin, Suriye Türkmenleri’nin önemini, “Onlar Anadolu’nun nüfus kaynağı oldular” sözüyle açıklıyor.
Türkmenlerin bölgeye Selçuklu döneminden önce geldiği düşünülüyor. Anadolu’nun Türkleşme dönemi olarak kabul edilen 11. yüzyılın ikinci yarısında bölgeye gelen Türklerin önce Suriye’deki Türkmenlerle irtibat kurdukları biliniyor.
Şahin, bu coğrafyadaki Türkmenlerin yüzyıllar boyunca değişmeyen bir hayat tarzı olduğunu anlatıyor. Buna göre iki temel kavram var: Yaylak ve kışlak.
Kışlak, adı üzerinde soğuk dönemlerde korunaklı geçirilebilecek uygun yer anlamına geliyor. Yaylak ise bahardan itibaren hayvanların rahatça otlayabilmesi için yüksek verimli bölgelerde geçirilen dönem. Suriye Türkmenlerinin tarihinde kışlak yerler Halep ve Şam civarında yer almış. Ancak yaylak olarak Anadolu’nun içlerine kadar uzanmışlar. Kayseri ve Sivas arasındaki Uzunyayla yüzyıllar boyunca en önemli yaylakları olmuş.
‘Onları farklı düşünmeyin’
Türkmenler, 20. yüzyılda sınır çizilinceye kadar bu göçü her yıl sürdürmüş. İlhan Şahin, “Türkmenleri başkaymış gibi düşünmeyin. O zaman sınır yoktu. Hatay’da görüyoruz. Sınır çekilince arada kalıyorlar” diyor.
Sınırların çizilmesinin ardından Türkmenlerin göç rotası sekteye uğramış. Ama bugün geleneksel göçebe hayatını tamamen terk etmiş değiller. Bir kısmı dillerini koruyamamış.
Şahin’in çalışmasına göre 16. yüzyılda Halep Türkmenlerinin sayısı 60 bin civarında. Bugün Suriye’deki Türkmenlerin sayısı net olarak bilinmiyor. 200 binle 3,5 milyon arasında değişen farklı tahminler var. Bu konuda çalışan uzmanlardan yaklaşık bir sayıya ulaşmak mümkün.
Gelin, günümüzde Suriye’deki Türkmenlere yakından bakalım.
Ne zaman geldiler?
Oytun Orhan (ORSAM Suriye Uzmanı): Yakın Doğu’ya ilk yoğun Türk göçlerinin 10. ve 11. yüzyıllarda gerçekleştiği biliniyor. Suriye’ye yerleşen Oğuz boyları iki koldan ilerlemiş. Birinci kol; Halep, Hama, Humus ve Şam yöresine yerleşmiş. Diğer kol Lazkiye ve Trablus istikametinde Ensariye dağlarının batısına gitmiş. Türk etkinliği Selçuklular’ın bölgeye gelişiyle arttı. Yerleşim özellikle Halep, Lazkiye, Trablus ve Asi Irmağı vadisi boyunca Hama, Humus ve Şam’da yoğunlaştı.
Osmanlı dönemi nasıldı?
Dr. Ahmet Emin Dağ: Türkmenler, Suriye ve Ortadoğu coğrafyasında güvenliği ve asayişi sağlamak üzere etnik, dini ve mezhepsel sorun teşkil eden grupların arasına ve Hac yolunu korumak ve hacıların güvenliğini sağlamak üzere yerleştirilmişti. Son 500 yıllık süre içinde yaşanan değişik siyasi ve toplumsal olaylar nedeniyle sosyolojik yapıları değişip göçler yaşanmış olsa da bugün Suriye’deki Türkmenlerin atası, Osmanlı dönemindeki bu boylar.
Nerelerde yaşıyorlar?
Oytun Orhan: Türkmenlerin Suriye topraklarının geneline yayıldığını söylemek mümkün. Günümüzde Halep, Lazkiye, Şam, Humus, Hama, Kuneytra, Rakka ve az sayıda olmakla birlikte İdlib, Tartus ve Dera vilayetlerinde Türkmen yaşıyor.
Dr. Ahmet Emin Dağ: En yoğun oldukları bölge Halep. Kilis ve Gaziantep’in karşısında yaklaşık 110 km’lik bir şeritteki köylere dağılmış vaziyette. Halep kırsalında yaklaşık 142 Türkmen köyü var. İkinci kalabalık bölge Hama- Humus-Tartus hattı. Bu alanda 80’e yakın Türkmen yerleşim yeri bulunuyor. Rakka bölgesinde de 20 civarında Türkmen yerleşimi var. Arap-Türk karışık olduğu için tam olarak Türkmen köyü denilemiyor. İsrail işgali altındaki Golan’da 25’e yakın köyde Türkmen ya da Araplaşmış Türkmen yaşıyor. Başkent Şam’da sadece Türklerin yaşadığı bir mahalle (Hayyü’l-Etrak) var.
Nüfusları ne kadar?
Oytun Orhan: Suriye’de etnik kökene göre yapılmış güncel bir sayım söz konusu değil. Ancak geçmişte yapılan çalışmalarda verilen rakamlardan günümüze projeksiyon yaparak ve Suriye Türkmenlerinin kendi verilerinden yola çıkarak Suriye’de 1 milyon civarında Türkmen nüfusun yaşadığı söylenebilir.
Dr. Ziya Abbas: Suriye krizi başladığında nüfusun yaklaşık 23 milyon olduğu biliniyordu. Net bilgi olmamakla beraber farklı araştırmalarda Türkmenlerin 1.5 ila 3 milyon civarında olduğu görülüyor. Suriye Ulusal Türkmenler Meclisi 3 ila 3.5 milyon civarında olduğunu söylüyor. Bu rakama Araplaşmış veya Kürtleşmiş Türkmenler de dahil. Çalışmalarımıza göre Suriye Türkmenlerinin yaklaşık 1.5-2 milyon arasında olduğunu söyleyebiliriz.
Dr. Ahmet Emin Dağ: Suriye nüfusunun yüzde 3’ü Türkmen. Bu da ülkede 750 bin Türkmen’in yaşadığı anlamına gelir. Ama bunun spekülasyona açık bir konu olduğunu belirtmek gerekir. Fransızların 1925 sayımı hariç nüfus sayımlarında etnik köken sorulmadı. O tarihte yapılan sayımda yaklaşık 2 milyonu bulan Suriye nüfusu içinde Türkmenlerin oranı yüzde 2 olarak belirlenmişti.
BAYIRBUCAK’TA KAÇ KİŞİLER
Oytun Orhan: Lazkiye Vilayeti’nin Türkiye sınırına yakın bölgeleri Bayırbucak olarak adlandırılıyor. Hatay’ın Yayladağı ilçesi dahil olmak üzere Lazkiye’ye kadar uzanan bölgede tamamıyla Bayırbucak Türkmenleri yaşıyor. Bayırbucak Türkmenleri, Osmanlı döneminde İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden getirilip bölgeye yerleştirilmiş. Suriye’nin Akdeniz kıyılarında, başta Lazkiye şehir merkezindeki Ali Cemmel Haresi (Türkmen Mahallesi) olmak üzere Basit, Bayır, Kesap nahiye ve köylerinde yaşıyorlar. Lazkiye’deki Türkmen yerleşim yerleri; Bayır, Bucak, Burç İslam ve Sulayıp Türkmen beldelerinin yanı sıra yaklaşık 60-70 köyden oluşuyor.
BÜYÜK KISMI ASİMİLE Mİ OLDU
Ziya Abbas: Neredeyse yarısı asimile olmuş, Araplaşmış ya da Kürtleşmiştir. Özellikle de Şam gibi Arapların yoğun olduğu büyük şehirlerde bu durumu görmek mümkün.
Dr. Ahmet Emin Dağ: Büyük kısmı demesek de önemli bir bölümünün dilini unuttuğu doğrudur. Suriye rejimleri 1946 yılındaki bağımsızlıktan bu yana yoğun bir Araplaştırma siyaseti uyguladı. Tüm etnik kesimler Arapça öğrenmeye zorlandı. Türkmenler için okulda, bürokraside ya da sokakta hayata adapte olmanın yolu Arapça konuşmaktan geçiyordu. Ama kırsal bölgelerde yaşayan ve okula gitmemiş olan Türkmenler arasında Türkçe kullanımı sorun değildi.
Oytun Orhan (ORSAM Suriye Uzmanı): Yakın Doğu’ya ilk yoğun Türk göçlerinin 10. ve 11. yüzyıllarda gerçekleştiği biliniyor. Suriye’ye yerleşen Oğuz boyları iki koldan ilerlemiş. Birinci kol; Halep, Hama, Humus ve Şam yöresine yerleşmiş. Diğer kol Lazkiye ve Trablus istikametinde Ensariye dağlarının batısına gitmiş. Türk etkinliği Selçuklular’ın bölgeye gelişiyle arttı. Yerleşim özellikle Halep, Lazkiye, Trablus ve Asi Irmağı vadisi boyunca Hama, Humus ve Şam’da yoğunlaştı.
OSMANLI DÖNEMİ NASILDI
Dr. Ahmet Emin Dağ: Türkmenler, Suriye ve Ortadoğu coğrafyasında güvenliği ve asayişi sağlamak üzere etnik, dini ve mezhepsel sorun teşkil eden grupların arasına ve Hac yolunu korumak ve hacıların güvenliğini sağlamak üzere yerleştirilmişti. Son 500 yıllık süre içinde yaşanan değişik siyasi ve toplumsal olaylar nedeniyle sosyolojik yapıları değişip göçler yaşanmış olsa da bugün Suriye’deki Türkmenlerin atası, Osmanlı dönemindeki bu boylar.
NERELERDE YAŞIYORLAR
Oytun Orhan: Türkmenlerin Suriye topraklarının geneline yayıldığını söylemek mümkün. Günümüzde Halep, Lazkiye, Şam, Humus, Hama, Kuneytra, Rakka ve az sayıda olmakla birlikte İdlib, Tartus ve Dera vilayetlerinde Türkmen yaşıyor. Dr. Ahmet Emin Dağ: En yoğun oldukları bölge Halep. Kilis ve Gaziantep’in karşısında yaklaşık 110 km’lik bir şeritteki köylere dağılmış vaziyette. Halep kırsalında yaklaşık 142 Türkmen köyü var. İkinci kalabalık bölge Hama- Humus-Tartus hattı. Bu alanda 80’e yakın Türkmen yerleşim yeri bulunuyor. Rakka bölgesinde de 20 civarında Türkmen yerleşimi var. Arap-Türk karışık olduğu için tam olarak Türkmen köyü denilemiyor. İsrail işgali altındaki Golan’da 25’e yakın köyde Türkmen ya da Araplaşmış Türkmen yaşıyor. Başkent Şam’da sadece Türklerin yaşadığı bir mahalle (Hayyü’l-Etrak) var.
NÜFUSLARI NE KADAR
Oytun Orhan: Suriye’de etnik kökene göre yapılmış güncel bir sayım söz konusu değil. Ancak geçmişte yapılan çalışmalarda verilen rakamlardan günümüze projeksiyon yaparak ve Suriye Türkmenlerinin kendi verilerinden yola çıkarak Suriye’de 1 milyon civarında Türkmen nüfusun yaşadığı söylenebilir.Dr. Ziya Abbas: Suriye krizi başladığında nüfusun yaklaşık 23 milyon olduğu biliniyordu. Net bilgi olmamakla beraber farklı araştırmalarda Türkmenlerin 1.5 ila 3 milyon civarında olduğu görülüyor. Suriye Ulusal Türkmenler Meclisi 3 ila 3.5 milyon civarında olduğunu söylüyor. Bu rakama Araplaşmış veya Kürtleşmiş Türkmenler de dahil. Çalışmalarımıza göre Suriye Türkmenlerinin yaklaşık 1.5-2 milyon arasında olduğunu söyleyebiliriz.Dr. Ahmet Emin Dağ: Suriye nüfusunun yüzde 3’ü Türkmen. Bu da ülkede 750 bin Türkmen’in yaşadığı anlamına gelir. Ama bunun spekülasyona açık bir konu olduğunu belirtmek gerekir. Fransızların 1925 sayımı hariç nüfus sayımlarında etnik köken sorulmadı. O tarihte yapılan sayımda yaklaşık 2 milyonu bulan Suriye nüfusu içinde Türkmenlerin oranı yüzde 2 olarak belirlenmişti.
BAYIRBUCAK’TA KAÇ KİŞİLER
Oytun Orhan: Lazkiye Vilayeti’nin Türkiye sınırına yakın bölgeleri Bayırbucak olarak adlandırılıyor. Hatay’ın Yayladağı ilçesi dahil olmak üzere Lazkiye’ye kadar uzanan bölgede tamamıyla Bayırbucak Türkmenleri yaşıyor. Bayırbucak Türkmenleri, Osmanlı döneminde İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden getirilip bölgeye yerleştirilmiş. Suriye’nin Akdeniz kıyılarında, başta Lazkiye şehir merkezindeki Ali Cemmel Haresi (Türkmen Mahallesi) olmak üzere Basit, Bayır, Kesap nahiye ve köylerinde yaşıyorlar. Lazkiye’deki Türkmen yerleşim yerleri; Bayır, Bucak, Burç İslam ve Sulayıp Türkmen beldelerinin yanı sıra yaklaşık 60-70 köyden oluşuyor.
BÜYÜK KISMI ASİMİLE Mİ OLDU
Ziya Abbas: Neredeyse yarısı asimile olmuş, Araplaşmış ya da Kürtleşmiştir. Özellikle de Şam gibi Arapların yoğun olduğu büyük şehirlerde bu durumu görmek mümkün.Dr. Ahmet Emin Dağ: Büyük kısmı demesek de önemli bir bölümünün dilini unuttuğu doğrudur. Suriye rejimleri 1946 yılındaki bağımsızlıktan bu yana yoğun bir Araplaştırma siyaseti uyguladı. Tüm etnik kesimler Arapça öğrenmeye zorlandı. Türkmenler için okulda, bürokraside ya da sokakta hayata adapte olmanın yolu Arapça konuşmaktan geçiyordu. Ama kırsal bölgelerde yaşayan ve okula gitmemiş olan Türkmenler arasında Türkçe kullanımı sorun değildi.