Ali Alpar*
Salgının yayılma ağlarını görmüştük (Salgın bulaşma ağı nasıl kırılır? yazı/video). Bütün değişik türlerden bulaşma ağları kırılmadıkça salgının bulaşma katsayısı yani bir kişinin hastalığı ortalama kaç kişiye bulaştırdığını anlatan R0 katsayısı 1 den aşağı düşmeyecek, yani bulaşma ağı tam olarak kırılmış olmayacak, salgın yavaş da olsa sürecek.
Hiçbir tedbir alınmamış olsa dahi sonunda iyileşen ve ölenlerden dolayı bulaştırıcı sayısı azaldığından R0 doğal olarak 1’in altına düşecek ve salgın sönmeye başlayacak.
Bu arada toplum alınabilecek tedbirlerden ne kadarını almışsa zayiat o ölçüde azalacak, çünkü bu tedbirler R0’ı azaltacak, hasta sayısı artışı (daha düşük bir hızla da olsa) devam edecek. Alınamayan tedbirlerle de zayiat katlanarak artacak. Tedbir ve tedbirsizlik etkileri hasta ve ölüm bilançosunu katlanarak etkiliyor. Bunları hepimiz biliyoruz. Bulaşma ağlarının ne kadar karmaşık ve uzun menzilli olduğunu birinci yazı/videoda görmüştük.
Toplumun ağ yapısı
Toplumun birey ve aileden başlayarak, mahalle, çarşı gibi ortamlar, semt, kasaba, şehir, büyükşehir gibi mekansal ve toplumsal kümeler, işyeri, okul, hastane vb kurumlar, sivil toplum kuruluşları, kulüpler, siyasi partiler, bankalar, üretim, dağıtım, tedarik ve tüketim ağları gibi yaygın örgütlenmeler, devlet ve yerel yönetimler, ve bunların bürokratik ağları, basın, medya, telekomünikasyon gibi iletişim ağları vs çeşitli katmanlardaki birimlerden ve yapılardan ve bütün bunların arasındaki bağlardan oluşan çok karmaşık bir toplumsal, ekonomik ve siyasi ağ yapısı var.
Fizikçi veya matematikçi gözüyle bunu Şekil 1'deki gibi birimleri birbirine bağlayan bağlardan oluşan bir ağ olarak düşünebiliriz. Şekildeki irili ufaklı, değişik renkli noktalar birey, kurum vb. çeşitli toplum birimlerini temsil ediyor. Bu ağ bir önceki yazıda gördüğümüz bulaştırma ağlarına çok benziyor.
Bu yapı içinde bazı ana noktalar var, bunlar toplumun her yanına uzanan ağlar, mesela TV yayınları gibi. Bu merkezden dağılan ağların bazıları önce ana kollara sonra daha alt dallara ayrılıyor, mesela dağıtım ağları gibi.
Dayanışma ağları
Toplumun unsurlarını birbiriyle
Bulaşma katsayısını kırmak için toplum içindeki salgına karşı dayanışma ağları devreye giriyor.
Dayanışma ağları maske gibi maddi tedbirler ve gereken araçların, insanların yaşaması için gereken gıda, ilaç vs.nin üretim ve dağıtım ağları, insanların yaşayabilmesi, sağlık sektörü ve ekonominin zorunlu sektörlerinin çalışabilmesi için gereken para ve ekonomik tedbirlerin dağıtım ağları ve çok önemli olarak, insanların alınan tedbirleri uygulamaları için doğru bilgi ve güveni sağlayan iletişim ağlarından oluşuyor. Bu iletişim, uzmanlarca sınanmış bilimsel sonuçları, olumlu tedbirleri, yapılabilir kılacak şekilde ve zararlı olabilecek bilgiyi ayıklayarak halka aktardığı ölçüde dayanışma bağları oluşturur. Dayanışma bağları içinde toplumun her noktasını, insanları, evleri, iş yerlerini birbirine bağlayan bağlar var. Burada tabii salgının yayılmasına katkıda bulunacak bağlar da mevcut ama biz bu yazıda sadece salgın bulaşma ağlarını kırma sonucuna gerçek katkı yapan bağları dikkate alacağız. İşe yarar maddi destekler ile doğru ve güvenilir bilgi aracılığıyla doğru zamanda yararlı davranışlara yol açan bağları dayanışma bağları kabul edeceğiz. Yanlış bilgi aktaran ve maddi desteklerin paylaşılmasını engelleyen karar ve iletişimler ileten bağlar dayanışma bağları sayılmayacak.
Şekil 1’deki bağlar üzerinde herhangi iki nokta arasında bilgi ve maddi imkanlar bundan ona veya ondan buna iki yönde de paylaşılabilir.
Hiyerarşik ağlar: Devlet Ağacı
Şekil 2 hiyerarşik "ağaç" ağlarını, bunlar arasında da en etkili ve önemli olan en üst düzey yöneticiden halka doğru ulaşan devlet örgütünü temsil ediyor. Ağacın dalları bakanlıklara, valilik, ve belediyeler olarak yerel yönetimlere ulaşıyor. Bu ana dalların da yine hiyerarşik alt yapıları var. İletişim her iki yönde gider ama kararlar ve maddi destekler daha çok merkezden çevreye doğru yayılır. Ağacın dalları yapısal bağlar olarak var. İşlevsel olarak bu bağlar bulaşma bağlarını zayıflatmaya ve kırmaya hizmet eden destek, karar ve beyanlar taşıdıkları ölçüde canlı dayanışma bağları olarak işe yarar. Tersine sonuçlara hizmet eden bağlantılar dayanışma bağı değil, böyle durumlarda dayanışma bağları kırılmış oluyor. Hatta yanlış/eksik kararlar, yanlış/eksik bilgi yayan bağlar bulaşma ağlarını güçlendirmeye hizmet ederler.
Şimdi Şekil 1 ve 2'deki birbirine yakın A ve B noktalarına bakalım. Bu iki nokta arasında Şekil 1’de yakın temas var. Sadece Şekil 2’deki gibi hiyerarşik bir ağ yapısı olursa o zaman A ve B arasındaki ilişki merkez üzerinden giden uzak bir ilişki olur. Toplumda hem Şekil 1’deki hem de Şekil 2’deki bağlar vardır. Salgınlarda, afetlerde veya normal şartlarda her iki türden dayanışma bağlantılarının birlikte etkin olmaları ölçüsünde iyi işleyen, toplumun iyiliğine yarayan bir sistem var demektir.
Salgın ve afet durumlarında Şekil 1’deki doğal dayanışma ağları zedelenir veya yok olabilir. Bu durumlarda hiyerarşik ağ, bütün noktalar arasında etkin iletişim, bilgi ve deneyim paylaşımını destekleyecek ve Şekil 1’deki ağları mümkün olduğunca canlandıracak şekilde çalışabilir. Bunu yapabilir çünkü bu ağın afet durumunda dayanışmayı sürdürecek bir örgütü vardır.
Dayanışma ağları engellenirse ne olur?
Şimdi Şekil 2’deki dayanışma bağlarının engellendiğini düşünelim. Mesela dallardan küçük dallara ve yapraklara dayanışma bağlarının kesildiğini düşünelim. Bazı büyükşehir belediyelerinin kendi şehirlerindeki dayanışma ağlarının engellenmesi buna bir örnek. Bu durumda Şekil 2 budanmış olur. Eğer o toplumda sadece Şekil 2'deki gibi hiyerarşik bağlar kaldıysa budanan dallara bağlı bütün yaprakların mesela A’nın sadece B gibi komşularıyla değil bütün dayanışma ağları kopmuş oluyor.
Şimdi ağacın gövdesinden ana dallara bağıntıların koptuğunu düşünelim: yanlış bilgi, yanlış karar, yanlış iletişim, bulaşıklığı artırmaya yol açacak şekilde maddi dağıtım yapma kararları gibi sebeplerle. En aşırı sonuç: devletin dayanışma ağacı yok olur, kimsenin hiçbir dayanışma bağıntısı kalmaz.
Başka bir şey de olabilir: Şekil 2'deki hiyerarşik ağaç Şekil'1 deki doğrudan bağları da etkileyebilir. Merkezin, maddi kaynak, bilgilendirme ve tedbir konusunda verdiği kararlar doğrudan bağları da zayıflatabilir hatta engelleyebilir. Mutlak ve alternatifsiz hiyerarşinin zayıflığı ve tehlikesi burada. Bir veya az sayıda insanın kararları bütün dayanışma bağlarını etkisiz hale getirebiliyor. Öte yandan ve aynı zamanda verilecek doğru kararlar ve alınacak "aksiyonlar" tüm ağları sağlamlaştırabiliyor.
Devlet hiyerarşisi ile alınan kararların etkili olmadığı ya da yerel dayanışma bağlarını zayıflattığı durumlarda toplum salgınla mücadelesini oluşturabildiği yerel bağlarla, yerel yönetimlerin yapabildikleri tedbirlerle sürdürüyor. Oysa ekonominin, üretimin, tarımın yönetimi merkezi kararlarla oluyor. Hem devletin hiyerarşik ağacı hem de bütün diğer bağlar birbirini destekleyerek geliştiği zaman dayanışma iyi çalışır ve salgına karşı başarı katlanarak artar. Devlet ağacının yapraklarına su taşıması için kararların, uzmanlara danışarak, ağacın diğer noktalarıyla işbirliği içinde, eldeki bilgiyi iyi kullanarak alınması lazım.
Bütün bunlar normal zamanlarda da olabiliyor ama salgın zamanlarında vahim etkileri katlanarak büyüyor. Dayanışma ağları çoğaltıldığı ve canlı tutulduğu ölçüde salgını da başka güçlükleri de daha az hasarla aşabilir, yeni dalgalara karşı önceden tedbir alabiliriz.
Ali Alpar
Bilim Akademisi üyesi
Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi
Bu yazı ilk olarak sarkaç'ya yayımlanmıştır.