Rusya, Ukrayna'da misket bombası kullanmakla suçlanıyor ve Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC) savaş suçları işlenmiş olması ihtimalini soruşturmaya başladı. BBC, Harkov'a yönelik bir saldırıya ilişkin detayları sosyal medyadan paylaşılan videolar ve açık kaynaklarda bulunan diğer malzeme üzerinden inceledi.
28 Şubat günü Andriy (gerçek ismi değil) büyük patlama seslerini duyduğunda Harkov'daki evinde duş alıyordu.
"Çabucak çıktım, ev sallanıyordu, ıslak yere uzandım, camların kırılışını duydum."
Yaşadığı dairenin pencereleri çatlamıştı ve dışarıya baktığında birçok insanın yerde yattığını gördü. En az birinin öldüğü kesindi. Bunlar apartmanın önündeki su sebilinin önünde kuyruk olan insanlardı. Andrei de birkaç dakika önce bu kuyruktaydı.
Harkov Belediye Başkanı saldırıda dört kişinin öldüğünü ilerleyen saatlerde doğruladı.
BBC, Ukrayna'da sivil yerleşimlere yönelik Rus saldırılarında misket bombası kullanıldığı iddia edilen birçok vakadan biri olan bu saldırıyla ilgili görüntüleri inceledi, tanıklarla ve uzmanlarla görüştü.
Bu saldırıyla ilgili ilk haber yerel saatle 13:06'da Twitter'da paylaşıldı.
Video görüntülerinde patlamalar ve siyah duman bulutları görünüyordu.
Kısa süre sonra paylaşılan diğer bir videoda yerde hareketsiz yatan insanlar görülüyordu.
Bu görüntülerdeki su sebili ve ayakkabı tamircisi gibi önemli fiziki unsurların yerini doğrulamak suretiyle bu saldırının Harkov'un kuzeyinde bir yerde meydana geldiğini netleştirdik. O gün Rus güçlerinin ateşine dair bu bölgeden çok sayıda haber alınmıştı.
Ayrıca BBC'ye aynı gün aynı saatte, fakat 23 Serpnya Yolu sokağının daha aşağısında çekilmiş görüntüler de gönderildi. (Sokak, adını 23 Ağustos 1943'den, yani şehrin Alman Nazi güçlerinden kurtulduğu tarihten alıyor.)
Yerel saatle 12:46'da çekildiği kayıtlardan anlaşılan bu görüntü bombanın düştüğü yöne doğru giden bir aracın içinden çekilmiş. Araç 23 Serpnya Yolu'na dönerken art arda bir dizi patlama oluyor ve bir kişi yere düşüyor.
Savaşta misket bombası kullanımı
Bu klipleri, silah uzmanı dört kişiye gönderdik.
Bunlardan biri, Britanya merkezli bir savunma ve güvenlik düşünce kuruluşundan Sam Cranny-Evans, araçtan çekilen görüntülerde "görece küçük bir alanda çok sayıda küçük patlama olmasının" misket bombası özellikleriyle tutarlı olduğunu söyledi.
Misket yani parça etkili mermi atan füze ya da bombaların içinde çok sayıda küçük patlayıcı oluyor. Genellikle karadan fırlatılan bu bombalar hedefe eriştiğinde açılıyor ve içindeki çok sayıdaki bombacığı boşaltıyor.
Silah istihbaratı uzmanı Pete Norton da görsel malzemenin parça etkili cephane -tek bir bombanın içine yerleştirilmiş çok sayıda misket bombası- kullanıldığı iddialarıyla uyumlu göründüğünü söylüyor. Norton, videoda görünen tek tek patlamaların "görece düşük şiddette" olduğunu da kaydediyor.
Uzmanlara aynı saldırıyı başka bir açıdan görüntüleyen klibi de gösterdik. Görsel malzemenin, bu saldırıda füze ve misket bombasının birlikte kullanılmış olabileceğine işaret ettiği sonucuna vardılar.
Misket bombası kullanımı insan hakları grupları ve bazı hükümetler tarafından eleştiriliyor çünkü küçük parçalar etrafa saçılıp yeniden patladığında çok daha fazla insana zarar verme potansiyeli taşıyor.
Ayrıca misket bombaları ilk saldırının sonrasında da tehlike teşkil etmeyi sürdürüyor. Silah uzmanı Sam Cranny-Evans'a göre füzeyle fırlatılan parça etkili bir bombanın içinde 7 bin misket olabilir ve genellikle bunların yüzde 2 kadarı patlamadan kalır. Bu patlamayan misket bombaları çatışmanın sona ermesinden çok sonra bile birçok kişinin ölümüne yol açabilir. Ayrıca tespit edilip etkisiz hale getirilmeleri de çok zor ve maliyetli bir iş.
Bu silahların kullanılmasını yasaklayan uluslararası anlaşmanın altında 100'den fazla ülkenin imzası var. Ama Rusya da Ukrayna da anlaşmayı imzalamadı.
Kremlin Sözcüsü Dimitri Peskov, Salı günkü basın toplantısında, Ukrayna'da misket bombası kullanmadıklarını söyledi.
Hedef siviller mi?
Rusya kasten sivil alanları vurmakla suçlanıyor fakat Uluslararası Af Örgütü'nden (Amnesty International) araştırmacılar, su sebilinin yakınına düşen bombanın, teorik olarak yakındaki XADO adlı şirketi hedef almış olması ihtimalinin de bulunduğunu söylüyorlar. Bu şirketin binası, saldırının olduğu sokakta.
XADO kimyasal madde üreten bir şirket fakat tüfek de imal ettiği anlaşılıyor. Yine de bu sokaktaki şirket merkez binasında fiilen üretim yapıldığına ilişkin bir kanıt yok ve bina sivil bir yerleşim alanında.
Ayrıca hedef gerçekten XADO ise bile uzmanlar misket bombası kullanılmaması gerektiğini düşünüyor.
Cranny-Evans "Eğer bu, füze saldırında hedef alınması gerekecek kadar önemli bir hedef olsa bile, yüksek etkili tek başlık taşıyan bir füze atarsınız" diyor ve ekliyor:
"Parça etkili silahlar çok büyük tahribat yaratan ve psikolojik olarak travmatik silahlar ama buna karşılık insanlar bir binanın içindeyse etkisiz kalırlar. Bir binayı yok etmek istiyorsanız çok daha yüksek etkili tek bir patlayıcı seçersiniz, birçok küçük patlama değil."
BBC'nin bu konudaki sorularını ilettiği Rusya'nın Londra Büyükelçiliği'nden henüz yanıt gelmedi.
Silahın kaynağı Rusya
Kanıtlar açıkça, incelediğimiz bu saldırının Rusya güçleri tarafından yapıldığına işaret ediyor.
İnternette o mahalleye o gün Rus misket bombalarının düştüğüne dair başka görüntüler de paylaşıldı.
Örneğin aşağıdaki Twitter mesajını atan kişi fotoğraflanan misket mermisi görüntüsünün Harkov'daki bir arkadaşının aracının yakınına düştüğünü iddia ediyor, ilgilenenlere detayları verebileceğini söylüyor.
https://twitter.com/DoctorOfRadost/status/1498433559509434369
Uluslararası Af Örgütü'nden araştırmacılar, bu görüntüleri alan kişiyle temasa geçti ve kişinin kendilerine bu saldırının meydana geldiği yerden alınmış başka görüntüler de yolladığını söyledi.
Görüntüleri biz de inceledik, ayrıca misket bombalarının görüldüğü daha geniş bir alandan hasara uğrayan araçlar ve başka fotoğraflar da gördük. Bu görüntülerdeki üst veriler görüntülerin 28 Şubat günü çekildiğini doğruluyor.
Af Örgütü'ne göre görüntüye yansıyan misketin, cephanenin üzerindeki yazılardan 2019 yılında Rusya'da imal edildiği anlaşılıyor. Araştırmacılar Rusya'nın 2012'den bu yana Ukrayna'ya bu tip silahların satışını durdurduğunu da ekliyor.
Diğer saldırılardan elde edilen kanıtlar da var mı?
Misket bombası kullanıldığı iddia edilen diğer saldırılarla ilgili kanıtları da inceledik.
Örneğin BBC tarafından jeo-doğrulaması yapılan bir video-klip, Harkov'un kuzey doğusundaki bir mahallede bir alışveriş merkezinin yakınlarında meydana gelen bir dizi patlamayı gösteriyor. Silah uzmanları bu patlamaların görünümünün de misket bombasının özellikleriyle örtüştüğünü söylüyor.
Ayrıca Ohtirka kentindeki bir anaokuluna isabet eden bombayla ilgili görüntüler de ortaya çıktı. Bu saldırıda belediye başkanının açıklamasına göre biri çocuk altı kişi ölmüştü.
Saldırıdan önce ve sonra sosyal medyada, bölgede Rus birliklerinin bulunduğuna ilişkin birçok paylaşım yapıldı.
Saldırı sonrası görüntülerde yerlerde kanlı cesetler ve binanın çatısında da yine misket bombasıyla uyumlu delikler görülüyordu.
Açık kaynaklardan istihbarat toplayan Bellingcat adlı grubun çalışanları misket bombası atan bir füze başlığı görselinin jeo-doğrulamasını yaptı. Bu merminin vurulan anaokulunun yaklaşık 200 m doğusunda yerleştirilmiş BM-27 adı verilen bir füze rampasından atıldığını düşünüyorlar.
Saldırı üzerine Ukrayna Dışişleri Bakanı Dimitro Kuleba, Rusya'yı "savaş suçları işlemekle" suçladı. Bazı Batılı liderler de benzer suçlamalar getirdiler ve Uluslararası Ceza Mahkemesi iddialarla ilgili soruşturma başlattı.
Savaş suçu iddiaları
Uluslararası hukuka göre sadece askeri hedeflere saldırılabilir.
BBC, Essex Üniversitesi'nden uluslararası hukuk profesörü Noam Lubell ile görüştü ve ona saldırıların görüntülerini izletti.
Profesör Noam Lubell, görüntülerin çok kaygı verici olduğunu söyledi.
Lubell, değerlendirilmesi gereken ilk şeyin, neyin hedeflendiği ve sivillere zarar gelmemesi için önlem alınıp alınmadığı olduğunu söylüyor.
Su sebili yakınına yönelen saldırıda Harkov'daki askeri bir hedefin vurulması bile amaçlanmış olsa Profesör Lubell, sivil bir bölge söz konusu olduğu için bunun uluslararası hukuka aykırı bir saldırı olduğunu söylüyor.
Bu tür değerlendirmelerde saldırıda kullanılan silah ve yöntemle birlikte sivillere verebileceği zararın askeri kazanımından daha büyük olup olmayacağı gibi unsurlar dikkate alınıyor.
Profesör Lubell, "Kent ortamında geniş bir alanı etkileyen patlayıcılar kullanmak çok büyük ihtimalle hedef gözetmeksizin yapılan saldırıları yasaklayan anlaşmalara aykırı olacaktır. Ve en azından ihlal ihtimali ve uluslararası insan hakları hukukuna uygunluğu araştırmalıdır" diyor.
Londra'daki University College'dan hukuk profesörü Philippe Sands de, Ukrayna'daki son çatışmada tanık olunan sivil can kaybının boyutlarının, saldırılarda kasıt ihtimalini gündeme getirdiği görüşünde:
"Birinci günden beri izliyorum ve sürekli kasıtlı olarak ya da olmayarak sivillerin bulunduğu yerlerin hedeflendiğine ilişkin haberler geliyor. Bu öyle bir boyutta ki belki de kasıtlı olabileceğini düşündürüyor."
Profesör Sands, "Verdiği izlenim, halkta dehşet yaratmaya yönelik bir çaba olduğu yönünde" diye de ekliyor.
Su sebili saldırısının tanığı Andriy ise halen ailesiyle birlikte özel bir anaokulunun bodrumunda saklanıyor. Fakat Andriy ve ailesi yerin altında bile, atılan bombaların seslerinden kurtulmuş değil.