Zambiya'da orkide sadece güzel bir çiçek değil, aynı zamanda yöresel bir çerezin temel maddesi. Bu çerez, orkidelerin varlığını tehdit edecek kadar çok tüketiliyor.
"Kikanda", "kinaka" ya da "çikanda" adıyla bilinen lezzetli çerez orkide yumrusu, öğütülmüş yer fıstığı ve acı biber ezmesini karıştırarak yapılıyor. Bu karışım pişirildiğinde somun ekmek kıvamına geliyor.
Her yıl bu çerez için Tanzanya, Angola, Kongo ve Malavi'den 4,4 milyon orkide yumrusu Zambiya'ya getiriliyor.
Aşırı toplama nedeniyle orkidelerin geleceğinin tehlikeye girdiği belirtiliyor. Orkide yumruları bitkinin kökündeki karbonhidrat depolarından oluşuyor. Yerüstündeki bitki solup da koşullar yeniden uygun olduğunda bu yumrulardan yeni yaprak ve çiçek filizleri yetişiyor.
Fakat karbonhidrat içerdiği için insanlar bu yumrulara yiyecek gözüyle de bakıyor. Birçok insan açısından ise gelir kaynağı oluyor.
Doğal ortamında orkideleri birbirinden ayırmak kolay olsa da, toplanan yumruları ayırmak neredeyse imkânsız. Süpermarketlerde kullanılan taramalı barkod sistemi bu soruna çözüm olarak görülüyor.
İsveç'teki Uppsala Üniversitesi'nden Sarina Veldman, 'kikanda' çerezi için kullanılan 80'den fazla orkide türünün DNA'sının barkod usulüyle kaydedilmesi üzerinde çalışıyor.
Tanzanya'daki Kitulo Milli Parkı'nda bulunan çok sayıda orkide türü, botanik çeşitliliği sergilemek amacıyla Afrika'daki bu ilk parkın açılmasında önemli rol oynamış.
Bu orkidelerin geleceğini tehdit eden şey sadece kikanda ticareti değil. Böceklere karşı kullanmak üzere bir krizantem türünün yetiştirilmesi ve patates tarımı için alan açılması ve patula çamının yayılması da orkide yetişen alanları sınırlıyor.
Veldman bu alandaki ticaretin sürdürülebilir kılınabileceğine inanıyor. Kikanda için yumru toplayan insanlar bu işin uzun vadede sürmesi için bazı yumruları toprakta bırakma ve yayılmasını sağlama konusunda eğitilebilir.
Bunun bir başka yolu ise bu iş için özel orkide yetiştirmek olabilir. Zambiya'da bu amaçla küçük çaplı bir proje başlatılmış.
Bugün kikanda en küçük bakkaldan tutun da en lüks otele kadar Zambiya'nın her yerinde satılıyor. Bilim insanları ile çevre korumacılar, yumru toplayanlar ve bu işin ticaretini yapanların ortak çalışması yoluyla orkideler hem yumrularıyla tabaklarda hem de rengarenk çiçekleriyle doğal ortamda yer almaya devam edebilir.