İran'da Mahsa Amini'nin zorunlu başörtüsü yasalarını uygulayan ahlak polisi tarafından gözaltına alınmasının ardından ölmesiyle ilgili protestolar 80'den fazla kent ve kasabaya yayıldı. Protestolarda en az 17 kişinin hayatını kaybettiği aktarıldı.
Resmi devlet televizyonunda yer alan açıklamalara göre protestolarda ölenlerin sayısı 17'ye yükseldi; ölenler arasında üç güvenlik görevlisinin de olduğu bildirildi.
Ancak protestolarda ölenlerin sayısının çok daha fazla olduğuna inanılıyor.
Güvenlik güçlerinin protestoculara açtığı ateş sonucu hayatını kaybedenlerden birinin 16 yaşındaki bir erkek olduğu belirtildi.
22 yaşındaki Mahsa Amini Tahran'da başörtüsü denetimi yapan ahlak polisi tarafından gözaltına alındıktan üç gün sonra 14 Eylül'de hayatını kaybetmişti.
Amini'nin gözaltında dövüldüğü ve işkenceye maruz kaldığı, bu nedenle komaya girdiği iddia edildi. Polis ise Amini’nin Tahran'daki ahlak polisinin getirdiği karakolda 13 Eylül'de aniden kalp rahatsızlığı yaşayarak acilen hastaneye kaldırıldığını öne sürdü.
Amini’nin Kürdistan eyaletindeki Sakkız şehrinde hafta sonu gerçekleşen cenazesinde de gösteriler düzenlenmiş ve “Diktatöre ölüm” sloganları atılmıştı.
Gösterilerin altıncı günde 80'den fazla kent ve kasabaya yayıldığı bildiriliyor.
Sosyal medyada da tepkiler dile getirilirken bazı kadınlar protesto için saçlarını kesti.
Yetkililer, Instagram ve WhatsApp'a da erişim engeli getirdi. Son yıllarda diğer sosyal medya platformlarının engellenmesi nedeniyle ülkede bu iki uygulama yoğun bir şekilde kullanılıyordu.
Mahsa Amini'nin babası Emcet Amini, kızının sağlık sorunu olmadığını ve otopsi raporunun kendisine gösterilmediğini söyledi.
BBC Farsça Servisi'ne konuşan baba Amini, kızı gözaltında iken rahatsızlandığında neden hemen hastaneye kaldırılmadığını sorduğunda ise kendisine, ambulansın anahtarını bir süre bulamadıklarının söylendiğini belirtti.
Polis memurlarının yaka kamerasından kaydedilen olayla ilgili görüntüleri görmek istediğinde ise kendisine kameraların pilinin bittiği için kayıt yapılmadığının söylendiğini aktardı.
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu ise Amini'nin ölümüyle ilgili kaygılarını ve yetkililerin protestoları bastırma çabalarından duyduğu endişeleri dile getirdi.
İstanbul'daki İranlılar da İstiklal Caddesi'nde yürüyüş yapmak istedi ancak polis yürüyüşe izin vermedi. Olaylar sırasında İstanbul Emniyetine bağlı ekipler, aralarında Türk vatandaşlarının da bulunduğu en az 5 kişiyi gözaltına aldı.
Protestocular ne diyor?
Muhalif 1500 Tasvir sitesinin yayınladığı videolara göre, Tahran'ın merkezindeki bir caddede bir grup göstericinin ülkenin dini liderine karşı "Ali Hamaney'e ölüm" sloganları attığı duyulurken, başkentin başka bir bölgesinden görüntülerde ise güvenlik güçlerinin protestoculara saldırısı yer alıyor.
Bir başka videoda ise Tahran'daki kadınların başörtüsü zorunluluğuna karşı başörtülerini çıkardıkları görülüyor.
İranlı milletvekili Celal Raşidi Koçi, ahlak polisinin ülkeye zarar vermekten başka bir işe yaramadığını söyledi.
Hangaw İnsan Hakları Örgütü'nün bildirdiğine göre Kürdistan eyaletinin yönetim merkezi Senedec kentinde protestocular üç gündür Hamaney'e karşı benzer sloganlar attı.
Divandere'de ise eylemciler, silah sesleri arasında çevik kuvvet polisine taş atarak karşılık verdi. Pave, Bane, Mahabad ve Reşt'te de gösteriler oldu.
Kürt nüfusun yoğun olduğu Kürdistan, Kirmanşah, İlam ve Batı Azarbaycan eyaletlerinde de Kürt partilerin çağrıları üzerine esnafın birçok şehirde kepenk indirdiği bildirildi.
Tahran Üniversitesi'nde 18 Eylül'de başlayan öğrenci protestoları İsfahan Üniversitesi'ne ve Amirkabir, Allame Tebatebai ve Tarbiat Modares dahil olmak üzere başkentteki diğer birçok üniversiteye yayıldı.
Shahid Beheshti Üniversitesi'ndeki bir toplantıda bazı kız öğrenciler başörtüsü kurallarına meydan okuyarak başörtülerini çıkardı ve din adamlarının yönetimine son verilmesi çağrısı içeren sloganlar attı.
Şark haber kanalı ise bir mobil telefon işleticisinin Mehsa Amini adını "filtrelediğini" duyurdu. Ancak İletişim Bakanlığı bu yönde bir emir verilmediğini açıkladı.
Tepkiler yeni yöntemlerle ifade ediliyor
Kadınların tepkilerini sembolik ve yaratıcı yöntemlerle ifade ettiği vurgulanıyor. Sokak protestolarında kadınların başlarını açması yeni bir tepki biçimi olarak görülüyor.
Kadınlar böylece başörtüsü zorunluluğuna ve polisin dokunulmazlığına karşı tepkilerini ifade ediyor.
Ayrıca daha geniş ölçekte devletin teokratik ideolojisine karşı duyulan hayal kırıklığını yansıttığı değerlendirmeleri yapılıyor.
Kadın oyuncu Anahita Hemmati bir videoda başını tamamen kazıtırken görüldü, diğer bazı kadınlar da saçlarını kestiklerini gösteren videolar paylaştı.
Usta oyuncu Katayoun Riahi, zorunlu başörtüsü kararına artık uymayacağını açıkça ilan etti.
Saça büyük değer veren Kürt kadınların saçlarını kesmesine ise ayrı bir sembolik önem atfediliyor.
Kürt kadınlar yasta saç kesmeleri, sevdikleri birini kaybettiklerinde saçlarını kesip mezarlarına bırakmalarıyla biliniyor.
Mahsa Amini etiketi Farsça Twitter'da 6 milyona ulaşarak tüm zamanların en yüksek seviyesini kaydetti.
İngilizce ise bu etiket bir milyonu aştı.
Türkiye'de de bazı kadın oyuncular, İranlı kadınlara destek veren paylaşımlar yaptılar.
Taksim'de çoğu İranlı kadının bir araya gelerek düzenlemek istediği yürüyüşe ise polis tarafından izin verilmedi.
Reuters haber ajansı gözaltılar yaşandığını bildirdi.
Yetkililer ne diyor?
Tahran Valisi Mohsen Mansouri dün gece yaptığı açıklamada, başkentteki gösterilerin ana örgütleyicilerinin, "Tahran'da olay çıkarmak için tamamen örgütlü, eğitimli ve planlı olduklarını" söyledi.
İran Meclis Başkanı Muhammad Bakır Kalibaf ise Salı günü yaptığı konuşmada, düşmanların her zaman olduğu gibi bu olayı da kullanıp "ülkede kaos ve karmaşa yaratmayı planladığını" söyledi.
Kalibaf, Amini olayının araştırılarak ahlak polisinde gerekli reformların yapılması yönünde adım atılacağını kaydetti.
Hükümete yakın medya ise öğrenci protestolarını eleştirdi.
Hükümetin resmi yayın organı İran gazetesi Pazartesi günkü manşetinde göstericiler için "teröristler" ifadesini kullandı.
Fars Haber Ajansı, gösterileri "Mahsa Amini'nin anısına düzenlenen toplantılar" olarak aktarırken, Tasnim haber ajansı ve Hemşehri internet sitesi öğrencilerin Amini'nin ölüm koşullarının açıklığa kavuşturulmasını talep ettiklerini duyurdu.
Polis ne dedi?
Tahran polis şefi Hüseyin Rahimi bir basın toplantısında Amini'nin ölüm koşullarıyla ilgili sorulara, "Ölümüyle ilgili her türlü suçlama kesinlikle yalandır" diye cevap verdi.
Rahimi, Amini'nin polis karakolundaki "rehberlik dersinde" yere yığılmasını gösteren ve daha önce medya ile paylaşılan kapalı devre görüntülerin biraz daha uzun versiyonunu izletti, ancak bu görüntülerin de eksik olduğunu kabul etti.
Polis Amini'nin ölüm nedenini ani kalp yetmezliği olarak açıkladı.
Bu açıklamalara karşı çıkanlar ise 22 yaşındaki Amini'nin gözaltına alınması ya da hastaneye nakli sırasında gerçekleşen darp sonucu beyninde bir hasar meydana gelmiş olabileceğini iddia ediyor.
Polis şefi Rahimi ise, "Nakli sırasında hiçbir tartışma ya da itiş kakış olmadığı gibi, minibüsün içinde gülüp şakalaştı bile" dedi ve "Hayatını kurtarmak için her şeyi yaptık" diye ekledi.
Ancak bu yorumlar Amini'nin babasının anlattıklarıyla belirgin bir tezat gösteriyor. Baba EmcetAmini, Hammihan gazetesine verdiği röportajda, "Hastaneye götürüldüğünde hemşirelere Mahsa'nın sokakta bulunduğu söylenmiş" dedi.
Polisin vücut kamerası görüntülerinin olup olmadığı sorulduğunda polis şefi, ahlak polisinin normalde bu tür kameralarla donatıldığını ancak Amini olayında böyle bir kamera olmadığını söyledi; nedenini ise açıklamadı.
Amini'nin ölümünün ardından ahlak polisinin lağvedilmesi çağrıları artarken, Rahimi görevi "kamu güvenliği" gerekçesiyle savundu ve polisin uyuşturucuya karşı yürüttüğü operasyonları örnek gösterdi.