Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye'nin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni Azerbaycan’ın diğer bölgelerine bağlayacak Zengezur Koridoru'nun bir an önce açılması için elinden gelen gayreti göstereceğini söyledi. Erdoğan, İran'dan da bu konuda olumlu sinyaller gelmesinin sevindirici olduğunu belirtti. Ancak İran'dan henüz bu konuda resmi bir açıklama gelmedi.
BBC İzleme Servisi'ne göre İran'da devlet medyası teklifi olumlu karşılarken, bazı analistler projeyle İran'ın sınırlarının daralacağını savundu.
'Türkiye'nin İran gibi bölgesel rakiplerinin nüfuzunun azalmasına yol açabilecek bir gelişme'
İran Gazetesinde 27 Eylül'de yayımlanan "Dış Müdahale Olmadan Güney Kafkasya'daki Sorunları Çözmek" başlıklı makalede Ankara'nın, "Tahran'ın Kafkasya'daki çıkarlarını korumak konusundaki ciddi mesajını işittiğini" belirtildi.
Gazete, Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ'daki askeri operasyonunun hedeflerinden birinin "Zengezur Koridoru fikrini hayata geçirmek" olduğu belirtti.
Analizde, Ankara'nın bu "geniş çaplı gerilime", Zengezur Koridoru "hayalleriyle" müdahil olduğu yorumu yapıldı ve bunun gerekçesi şöyle açıklandı:
"Bu koridor, Türkiye'yi demir yolu hatları ve otoyollar üzerinden Londra ve Pekin'e bağlayan ve bu ülkenin transit enerji merkezinden faydalanmasını sağlayan bir halka olabilir mi? Özünde Türkiye'nin İran gibi bölgesel rakiplerinin nüfuzunun azalmasına yol açabilecek bir gelişme"
Koridorun İran için sonuçlarını ele alan makalede, Zengezur Koridoru'nun, İran ile Ermenistan arasındaki toprak bağlantısını ortadan kaldıracağı kaydedildi ve buna ek diğer olumsuz görülen sonuçlar şöyle sıralandı:
"İran'ın kuzey ve kuzeybatıda Avrupa'ya ihracat ve ithalat için kullandığı rotaları Azerbaycan ve Türkiye'nin eline geçecek.
"Bakü'nün Ermenistan'ın Sionik vilayeti üzerindeki kontrolüyle İran ile Ermenistan arasındaki coğrafi ilişkinin kırılması, İran'ın Gürcistan'a ve Karadeniz kıyısındaki Batum Limanı'na erişiminin kesilmesine yol açacak ve İran'ı jeostratejik bir ikilem içinde bırakacaktır"
Gazete, İran'ın pozisyonuyla ilgili olarak, Eylül başında Tahran'ı ziyaret eden Türkiye Dışişleri Bakanı Hakan Fidan'a da "net mesajlar" verildiği ve Ankara'nın bu mesajları duyduğu belirtildi:
"(İran Cumhurbaşkanı) İbrahim Reisi, Türk hükümetinin elçisiyle yaptığı görüşmede, bölgenin jeopolitik sınırlarının bütünlüğüne ilişkin İslam Cumhuriyeti'nin kırmızı çizgilerinden açıkça söz ederek Bakü'ye, Ankara'ya ve gerekirse Tel Aviv'e daha ciddi bir mesaj vermeye hazır olduğunu gösterdi.
"Dolayısıyla Türkiye Cumhurbaşkanının son dönemde Nahçıvan ziyaretindeki tutumu, Tahran'ın Kafkasya'daki ulusal çıkarlarını koruma yönündeki ciddi mesajının Ankara tarafından işitilmiş olmasından ayrı düşünülemez"
Makalede, "Erdoğan'ın pozisyonunun, Bakü'nün Zengezur'un yapımı için Ermenistan'la artan gerginliği sürdürme konusundaki kararlılığını ne kadar sarsacağını zaman gösterecek" ifadeleri yer aldı.
'Erdoğan'ın teklifinde bir yanlışlık var'
Diğer taraftan Zengezur Koridoru projesiyle ilgili endişelerini açıkça dile getiren İranlılar, koridorun gözetiminin önemli bir sorun olduğunun altı çizildi.
Güney Kafkasya Analisti Saeed Saffari, reform yanlısı günlük gazete Şark'a verdiği demeçte, İran'ın projeden sınır bütünlüğünün bozulmaması güvence altına alındığı ve "koridoru gözetim altında tuttuğu" sürece fayda sağlayacağını belirtti.
Koridorun gözetim altında tutulması gerektiği fikri Erdoğan'ın niyetini sorgulayan muhafazakar Farhiktegan gazetesi tarafından da vurgulandı.
Gazete, Azerbaycan'ın Türkiye'nin desteğiyle koridorun güvenliğini sağlamak için Ermenistan'la savaşa girmeyeceğini savundu.
Buradan hareketle gazete, "Erdoğan'ın teklifinde bir yanlışlık var" ifadelerini kullandı.
Azerbaycan ve Türkiye'nin İran topraklarını halihazırda geçiş koridoru olarak kullandığını söyleyen Farhikhtegan, Erdoğan'ı "düzenbazlıkla" suçladı ve şunları yazdı:
"Erdoğan ve Aliyev, Ermenistan'da bir koridor kurmak istiyorlarsa kurabilirler ancak sorun, koridorun tam kontrolünde ısrar etmeleridir"
Farhikhtegan'ın analiziyle hemfikir görünen Kafkasya Uzmanı Mahmud Karimi, Şark gazetesine verdiği röportajda İran'ın Erdoğan'ın önerisini kabul etmesi durumunda "topraklarının Azerbaycan'ın eline geçtiğine şahit olacağını" belirtti.
Zengezur Koridoru projesi nedir?
Ermenistan’ın en güneyinde yer alan eyalet, Syunik adını taşıyor.
Azerbaycan’da ise bu bölge için Zengezur ismi kullanılıyor.
Bu bölgenin doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran, batısında ise Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti yer alıyor.
Zengezur Koridoru projesi ise bu bölgeden açılacak kara ve demir yolu ulaşımıyla Azerbaycan’ı doğrudan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne bağlamayı hedefleyen projenin adı.
Daha geniş anlamda ise proje Azerbaycan’ı doğrudan Türkiye’ye bağlamayı amaçlıyor.
Azerbaycan ve Ermenistan, projeye farklı yaklaşıyor.
2020 yılındaki 2. Dağlık Karabağ Savaşı, Rusya’nın arabuluculuğunda imzalanan bir ateşkes anlaşmasıyla sona ermişti.
Anlaşmanın 9. maddesinde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında ulaşım yollarının açılması öngörüldü.
Bu maddede, “Bölgedeki tüm ekonomi ve ulaşım bağlantıları açılacaktır. Ermenistan Cumhuriyeti; insanların, araçların ve malların her iki yönde engelsiz hareketini organize etmek için Azerbaycan Cumhuriyeti'nin batı bölgeleri ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasındaki ulaşım bağlantılarının güvenliğini garanti eder” ifadelerine yer verildi.
Metinde ayrıca, “Tarafların mutabakatı ile Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'ni Azerbaycan'ın Batı bölgelerine bağlayan yeni ulaşım bağlantılarının inşası gerçekleştirilecektir” cümlesi yer aldı.
Azerbaycan bu madde ile iki ülkenin Zengezur Koridoru konusunda anlaşmış olduğunu öne sürüyor.
Ermenistan ise ulaşım yollarının açılmasını desteklediğini ancak bu maddede Zengezur adının kullanılmadığı gibi Bakü’nün talep ettiği şekliyle bir koridor projesinden de bahsedilmediğini belirtiyor.
Azerbaycan son askeri operasyonuyla, 20 Eylül'de Dağlık Karabağ'da kontrolü sağlamıştı. Dağlık Karabağ'daki Ermeni ayrılıkçılar, silah bırakmayı ve Bakü yönetimiyle "bölgenin Azerbaycan'la yeniden entegre olması" için görüşmeler yapmayı kabul etmişti.
Dağlık Karabağ’daki Ermeni ayrılıkçıların lideri Samvel Şahramanyan, bağımsızlık mücadelesine resmen son verdi. Şahramanyan, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin 1 Ocak 2024'te feshedilmesini öngören kararnameyi imzaladı. Azerbaycan'ın askeri operasyonu sonrası, bölgede yaşayan Ermenilerin çoğu Ermenistan'a geçti.
Sovyetler Birliği kurulurken, Azerbaycan'ın ana karası ile Nahçıvan arasındaki toprak parçası olan Zengezur bölgesi Ermenistan'a bırakılmıştı. Böylece Nahçıvan'ın Azerbaycan'ın diğer bölgeleriyle kara bağlantısı kesilmişti.
Nahçıvan, Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında 16 Mart 1921'de imzalanan Moskova Antlaşması'yla özerk yapıya sahip oldu ve başka bir devlete terk edilmemesi şartıyla Azerbaycan'a bırakıldı.
Türkiye 13 Ekim 1921'de Sovyetler Birliği, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ile imzaladığı Antlaşması'yla, Nahçıvan'ın Azerbaycan'a bağlı özerk cumhuriyet olarak kalmasının garantörü olmuştu.