John Sudworth ve Simon Maybin
BBC News
BBC'ye konuşan Çin Hastalık Kontrol Merkezi'nin (CDC) eski başkanı Profesör George Gao, koronavirüsü bir laboratuvardan sızmış olma olasılığının göz ardı edilmemesi gerektiğini söyledi. Çin hükümeti ise virüsün Vuhan'daki bir laboratuvardan sızdığı iddialarını reddediyor.
George Gao, Covid pandemisiyle mücadelede ve koronavirüsün kökeninin izini sürme çalışmalarında kilit rol oynamıştı.
Prof. Gao, Çin hükümeti yetkilileri kadar kesin konuşmuyor. Gao, "Bir şeyden her zaman şüphelenebilirsiniz. Bilim budur. Hiçbir şeyi göz ardı etmeyin" diyor.
Geçen yıl CDC'den emekli olan, dünyanın önde gelen viroloji ve immünoloji uzmanlarından Gao, şimdi Çin Ulusal Doğa Bilimleri Vakfı'nın başkan yardımcısı.
Çin'de Vuhan Viroloji Enstitüsü (WIV) Laboratuvarı hakkında resmi soruşturma yürütüldüğünü belirten Gao, hükümetin "laboratuvar sızıntısı teorisini" yaptığı resmi açıklamalardan anlaşılandan daha ciddiye almış olabileceğini söylüyor.
Çin'in en iyi ulusal laboratuvarlarından WIV, yılladır koronavirüs türlerini inceliyor.
Gao, hükümetin yürüttüğünü soruşturmanın kendi birimi olan CDC'yi kapsamadığını söylüyor.
Soruşturmayı başka bir hükümet biriminin yapıp yapmadığı sorusuna Gao, "Evet. O laboratuvar uzmanlar tarafından iki kez kontrol edildi" yanıtını veriyor.
Böylece WIV'e yönelik resmi soruşturma, ilk kez doğrulanmış oldu.
Gao, koronavirüs soruşturmasının sonucuyla ilgili bilgisi olmadığını ancak laboratuvara temiz raporu verildiğini duyduğunu belirtiyor.
Covid-19'un kökeni hakkındaki teoriler ne?
Covid-19'a neden olan virüsün bir zamanlar yarasalardan geldiği tezi bilim insanları arasında neredeyse kesin olarak kabul ediliyor.
Ancak virüsün yarasalardan insanlara nasıl geçtiği çok daha tartışmalı bir konu.
Yapılan çalışmalarda iki açıklama öne sürülüyor.
Birincisi, virüsün yarasalardan insanlara, farklı hayvanlar aracılığıyla doğal yollarla yayıldığı. Birçok bilim insanı bunun en olası senaryo olduğunu düşünüyor.
Ancak bazı uzmanlar, virüsün bilimsel araştırmalara katılan insanlara bulaştığı teorisini yok saymak için yeterli kanıt olmadığını savunuyor.
Singapur'da çalışan Profesör Vang Linfa, Ocak 2020'de, koronavirüs salgını etkisini göstermeye başlarken çalıştığı WIV'i ziyaret ediyordu.
BBC'ye konuşan Vang, WIV'deki bir meslektaşının o sırada laboratuvarda sızıntı olasılığından endişe ettiğini anlatıyor.
Vang, Singapur'daki Duke-NUS Tıp Okulu'nda Bulaşıcı Hastalıklar Profesörü ve WIV'de aynı uzmanlığa sahip Profesör Şi Zhengli ile düzenli olarak işbirliği yapıyor.
Uzun süredir arkadaş olan Vang ile Şi, yarasa koronavirüsleri konusunda dünyanın en iyi uzmanları arasında.
Vang, Şi'nin kendisine "bir veya iki gün uykusuz kaldığını ve laboratuvarında bilmediği, ancak virüs taşıyan, bir şeye bulaşmış ve dışarı çıkmış bir örnek olduğu" ihtimalinden endişe ettiğini anlattığını söylüyor.
Ancak Şi'nin daha sonra kontrolleri yapmasıyla örneklerde Covid'e neden olan virüse yol açacak kadar yakın başka bir virüse dair hiçbir kanıt bulunmadığı ortaya çıktı.
Vang, Şi veya ekibindeki herhangi birinin laboratuvar sızıntısına dair kanıt buldukları gerçeğini saklama ihtimali olmadığını, o dönemde devamlı akşam yemeği ve karaoke planları yapıldığını söylüyor.
Gizliliği kaldırılmış ABD istihbarat bilgisine göre WIV'de çalışan birkaç araştırmacı 2019'nin sonbahar aylarında "hem Covid-19 hem de yaygın mevsimsel hastalıklarla tutarlı" semptomlarla hastalandı.
Vang, Shi'ye Ocak 2020'de Covid antikorları olup olmadığını görmek için ekibinden kan örnekleri almasını önerdiğini söylüyor.
Vang, yapılan tüm testlerin negatif çıktığını belirtiyor.
Huanan deniz ürünleri pazarı teorisi
Prof. Wang, virüsün Wuhan'daki bir deniz ürünleri pazarından insanlara geçtiğine inananlar arasında.
Yabani hayvanlar da dahil olmak üzere adından anlaşılacağından çok daha fazlasının satıldığı Huanan deniz ürünleri pazarı ile ilk Covid-19 vakaları arasında birçok defa bağlantı kuruldu.
Çin'de bu konuya ilişkin şeffaflık olmasa da birçok bilim insanı, bu bağlantıların laboratuvar sızıntısı teorisini yok saymak için yeterli olduğunu söylüyor.
Mart 2020'de viroloji ve gelişmekte olan hastalıklar alanındaki en seçkin bilim insanları tarafından yazılan, Sars-Cov-2'nin Yakın Kökeni adlı bir makalede "Laboratuvar tabanlı herhangi bir senaryonun makul olduğuna inanmıyoruz" sonucuna varılmıştı.
Ancak makalenin yazarlarından biri, bu sonucun geçerliliği hakkında artık şüpheleri olduğunu söylüyor.
Deniz ürünleri pazarının en makul açıklama olmaya devam ettiğine inanan New York'taki Columbia Üniversitesi'nde Epidemiyoloji Profesörü olan Ian Lipkin, virüsün kasıtlı olarak tasarlandığına inanmasa da, laboratuvar veya araştırma senaryolarının tamamen göz ardı edilmemesi gerektiğini düşünüyor.
Kendi teorisini de öne süren Lipkin, Huanan deniz ürünleri pazarından sadece birkaç yüz metre ötede bulunan, Wuhan Hastalık Kontrol Merkezi tarafından yönetilen başka bir Wuhan laboratuvarına işaret ediyor.
Çin medyasında bu laboratuvarda vahşi yarasalardan binlerce kan ve dışkı örneği toplandığı ve çalışmalar sırasında bazen uygun koruyucu ekipmanın kullanılmadığı yönünde haberler yapıldı.
Çin'den üçüncü teori
İngiltere'de Çin Büyükelçiliği tarafından yapılan bir açıklamada, 'Laboratuvar sızıntısı' iddiasının hiçbir dayanğı olmayan, Çin karşıtı güçler tarafından siyasi amaçlarla öne sürülmüş bir yalan olduğu aktarılıyor.
Çin hükümeti ise üçüncü bir teoriyi öne sürüyor.
Hükümet, virüsün laboratuvardan veya pazardan gelmediğini, ülkeye donmuş gıda ambalajlarıyla getirilmiş olabileceğini söylüyor.
Yetkililer, Profesör Gao'nun yorumlarının da bu görüşün daha bilimsel bir versiyonu olarak görülebileceğini belirtiyor, Gao'nun iki ihtimali de yok saymadığını söylüyor.
Gao, "Virüsün nereden geldiğini gerçekten bilmiyoruz. Soru hala açık" diyor.
Çin'in bu sorunun yanıtını aramak için yeterince çalışmadığı fikri ise birçok yerde yankılanıyor.
Basit bir soru gibi görünse de aslında hiç de öyle değil.
Covid-19 nasıl ortaya çıktı?
Kaybedilen her hayat, acı çeken herkes ve acı çekmeye devam edenler için bu sorunun cevabı çok önemli.