Oturma düzeninden enstrümanlara: Geçmişten günümüze orkestra
Her enstrümandan birden çok sayıda bulunan üflemeli, telli, yaylı ve vurmalı enstrüman gruplarından oluşan büyük orkestralara, senfoni orkestrası denir. Bunlar uzun ve çeşitli bölümleri olan klasik müzik parçalarını çalmak için düzenlenir.
Günümüzde senfoni orkestrası denince; bir şefin yönettiği, yüze yakın enstrümanın ve sanatçının yer aldığı bir müzik topluluğu akla gelir. Ama orkestraların içerdiği enstrüman tipleri ve sayıları tarih boyunca değişmiştir. Örneğin, barok dönemde (yaklaşık 1600-1750) orkestralar daha küçüktü. Sonradan yeni enstrümanlar eklenerek büyüdü.
Genel olarak baktığımızda bir orkestra dört ana enstrüman grubu ile arp ve piyanodan oluşur: Tahta üflemeli çalgılar, bakır üflemeli çalgılar, vurmalılar ve yaylılar. Orkestradaki enstrümanların ne zaman, hangi sesi çalacağını gösteren notaların yazıldığı “partisyon”larda da sıralama bu şekildedir. Orkestrayı oluşturan bu enstrümanların sesleri, farklı aralıkları doldurur.
1. Kemanlar: 16 tane | Yaylı enstrümanların en ince sesini verirler ve genellikle yaylı enstrümanlar içinde en melodik enstrüman grubudur.
2. Kemanlar: 14 tane | İkinci kemanlar birinci kemanların kardeşi gibidir, onun melodilerine destek verir, ikinci kemanlar olmasa birinci kemanlar çok yalnız tınlar ve dolgun bir ses çıkmaz.
Viyola: 10 tane | Kemandan daha kalın, viyolonselden daha ince tonda bir sesi vardır. Orkestranın çok sesli armonisi içinde ihtiyaç duyulan ara sesleri verir: Kendine özgü dolgun, koyu rengiyle harika ezgiler de çalar.
Viyolonsel: 8 tane
Kontrbas: 4 tane | Viyolonsel ve kontrbas da kardeş gibidirler; birbirlerini hep desteklerler. Müziğin en kalın ezgilerini onlar çalar ve bütün yaylı enstrümanlara onların sesi derinlik verir.
Neden böyle bir oturma düzeni? | Yaylılar homojen bir tınıları olması ve birbirleriyle kaynaşıp tek bir enstrüman gibi tınlamaları için yan yana ve önde olurlar. Üflemeli enstrümanlar daha parlak ve zaman zaman solist sesleri olduğu için arkada ama daha yüksekte olurlar. Orkestranın en çok ses çıkaran enstrümanları olan vurmalılar arkada ve daha yüksektedir. Timpani genellikle orkestra şefi gibi en temel ritimleri verdiği için arkada, şefin tam karşısında, sanki ikinci şefmiş gibi ortada ya da sağda durur.
Arp: 1 ya da 2 tane | Arp, orkestranın solo enstrümanlarındandır ve onun tınısı hemen fark edilir. Tellerinden çıkan ses bizi farklı duygulara ve düşüncelere yöneltir.
Flüt: 2 tane | Obua: 2 tane | Klarnet: 2 tane | Fagot: 2 tane
Bakır üflemeli enstrümanlar | Bakır üflemeli enstrümanların senfoni orkestrasındaki sayısı çok değişkendir. Bazen iki korno ve iki trombon olabilir; bazen de dört trompet az bile kalabilir.
Korno: 4 tane | Trompet: 4 tane | Trombon: 4 tane | Tuba: 1 tane
Vurmalılar | Vurmalılar söz konusu olunca net bir sayı vermek zordur. Her senfoni orkestrasında bu enstrümanlar olmayabilir ya da olanlara farklı enstrümanlar eklenebilir.
Timpani: 4 tane | Üçgen: 1 tane | Davul: 1 tane | Zil: 1 tane | Vibrafon: 1 tane | Ksilofon: 1 tane
Nasıl sıralanırlar? | Bir senfoni orkestrasındaki enstrümanların yerleşim düzeni hep aynı değildir! Döneme ve besteciye göre değişir. Aslında yüzyıllar içinde epey değişmiştir. Hatta kimi orkestra şefleri onları farklı yerlere koyarak birtakım “deneyler” bile yapmıştır. Yine de günümüzde değişik ülkelerde ve farklı büyüklükte orkestralarda bile az çok yerleşmiş bir oturma düzeni vardır.
Orkestra şefinin solunda birinci ve ikinci kemanlar, sağında da viyolalar, viyolonseller ve kontrbaslar yer alır. Yaylı enstrümanların hemen arkasında ve ortada soldan sağa pikolo, flüt, obua olur. Onların arkasında klarnet ve fagot gibi tiz (ince) sesli tahta üflemeli enstrümanlar vardır.
Onların gerisinde, sağ ve sol arka sıralarda da trompet, trombon, korno ve tuba gibi pes (kalın) sesli bakır üflemeli enstrümanlar yer alır. Ritmi belirleyen vurmalı enstrümanlarsa orkestranın en arkasında sıralanır. Ortada timpani, sağ ve solda öteki vurmalılar olur. Arp genelde kemanların arkasında, vurmalı enstrümanların yakınında yer alır.
Bu kadar kalabalık müzisyen topluluğunun uyum içinde çalabilmesi için müzisyenlerin tam karşısında yer alan bir orkestra şefi olur. Orkestra şefi elinde baget denen minik bir sopayla onlar için zamanın nabzını tutar ve bazı müzikal ifadeleri işaret eder.
Oturma düzeninden enstrümanlara: Geçmişten günümüze orkestra
Bu kadar çok enstrüman ve müzisyen, nasıl uyum içinde çalar? | Müzisyenler önlerinde duran nota sehpalarındaki partisyonlarda kendileri için yazılan partileri çaldıklarında, her biri başka bir ses çalsa da farklı melodilerin bileşiminden harika bir müzik tınlar. Bu müziği de besteci önce aklında hayal eder, sonra aklındaki melodileri müzisyenlerin çalabilmesi için kâğıda notaları aktarır.
Kaynak: Kumbara Dergisi | https://kumbaradergisi.com/icerikler/senfoni-orkestrasini-taniyalim/