Hukukçu Gökhan Candoğan'ın moderatörlüğünde Ankara Barosu’ndaki bir panelde konuşma yapmaya davet edildim. Başlık "Kent Hakkı ve Gazetecilik." Diğer iki konuşmacı olan sevgili Çiğdem Toker ve Tolga Şardan'ın yanında bana düşen bölüm “Kentte Yaşamanın Dijital Yönü.” Yani “Dijital Kent Hakkı.”

"Kent hakkı" da neymiş diyebilirsiniz. Doğrusu böyle bir hakkımız olduğunu ben de düşünmemiş ve fark etmemişim. Hemen kontrol ettim. Fransız sosyolog Henri Lefebvre’in 1968’de ortaya attığı “Le Droit à la Ville” kavramından geliyormuş.

Lefebvre, kentsel alanın yalnızca "bir meta veya yaşanacak bir yer" olmadığını; herkesin onu "şekillendirmede söz sahibi olması" gereken "sosyal ve politik bir alan" olduğunu savunmuş. Bir başka deyişle bu, kentsel gelişimi tepeden tırnağa, vatandaş merkezli bir şekilde yeniden düşünmenin bir yolu. "Kent hakkı"nın altı ana unsurunu sayarsak daha iyi anlaşılacaktır. (Dijital Haklar buraya son yıllarda eklendi).

Kent hakkının ana unsurları

1. Katılım Hakkı – Kentsel politikalar, bütçeler ve planlama süreçlerine katılma.
2. Barınma ve Hizmet Hakkı – Uygun fiyatlı konut, su, sanitasyon, ulaşım, sağlık, eğitim, dijital bağlantı.
3. Kamusal Alan ve Hareketlilik Hakkı – Meydan, park, sokak kullanımı, güvenli ve erişilebilir ulaşım.
4. Ayrımcılıktan Korunma – Gelir, cinsiyet, etnisite, engellilik veya göçmenlik durumuna bakılmaksızın eşit muamele.
5. Kültürel Hayata Katılım Hakkı – Kültürel çeşitlilik ve mirasa saygı, kültür üretimi ve tüketimi.
6. Sağlıklı Çevre Hakkı – Temiz hava, yeşil alan, iklim direnci ve çevresel risklerden korunma.

Kent hakkı önemli çünkü insan odaklılık anlamına geliyor

Kent hakkı, önemli bir yaklaşım sağlıyor. Mevcut sistem içinde erişimin yanı sıra yapısal değişim çağrısı bu. Kentsel gelişimi piyasa odaklı bir süreçten insan hakları odaklı bir sürece dönüştürüyor.

Dünyanın dört bir yanındaki şehirler, artık katılımcı bütçeleme, tahliye karşıtı yasalar, kamusal alan korumaları ve kapsayıcı ulaşım politikaları için bu yaklaşımı kullanıyor. Ayrıca, BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri'ndeki SDG 11 (Sürdürülebilir Şehirler ve Topluluklar) ile de bağlantılı.

Yani "kent hakkı", sadece seçilenlerin değil, aynı zamanda seçenlerin de şehrin mekanlarını, hizmetlerini ve kararlarını, şekillendirme ve faydalanma hakkını tanımlıyor. Kentsel ölçekte demokrasi, eşitlik ve adaletle ilgili; şehrin tüketicisi olmaktan çıkıp, ortak yaratıcısı olmaya geçiş anlamına geliyor.

Hangi dünya şehirleri ne sunuyor?

Bunu daha iyi anlamak için dünyada bu konularda öne çıkan bazı şehirlerin durumuna bakalım:

Listeye göre, en iyi uygulama şehirleri arasında Viyana (konut), Barselona (dijital haklar + katılım), Kopenhag (sürdürülebilirlik), Tokyo (afet dayanıklılığı) ve Toronto (kapsayıcılık) yer alıyor. Bunu kendi ülkemizin şehirlerine örnek olması açısından buraya aldım.

Şehirlerin yaşanabilirliğinin artması için kimin ne hakkı, ne görevi var?

Buraya kadar genel tanımlama yaptık. Şimdi, Şehirler açısından sakinlerin, yerel yönetimlerin ve belediyelerin hak ve sorumluluklarına bakalım;

Sakinlerin hakları (tekrarlayalım):

• Temel Hizmetlere Erişim Hakkı
  • Temiz su, sanitasyon, elektrik, atık toplama, toplu taşıma, dijital bağlantı (internet).
• Uygun fiyatlı konut ve keyfi tahliyeye karşı koruma.
• Katılım ve Temsil Hakkı
  • Yerel seçimlerde oy kullanma, kamu duruşmalarına katılma, mahalle meclisleri.
  • Yerel bütçeler, imar ve kalkınma planları hakkında bilgiye erişim.
• Güvenlik ve Emniyet Hakkı
  • Suçtan korunma, afetlere hazırlık, acil durum müdahalesi.
  • Güvenli kamusal alanlar ve cinsiyete duyarlı kentsel tasarım.
• Sağlık ve Çevre Hakkı
  • Temiz hava, gürültü kontrolü, yeşil alanlar.
  • Kirliliği azaltma politikaları, iklim dayanıklılığı.
• Kültürel ve Sosyal Yaşam Hakkı
  • Kamusal alanlarda ifade ve toplanma özgürlüğü.
  • Eğitim, kütüphane, müze ve rekreasyon alanlarına erişim.
• Ayrımcılığa Uğramama Hakkı
  • Cinsiyet, etnik köken, din, engellilik veya göçmenlik statüsüne bakılmaksızın eşit muamele.

️ Sakinlerin yükümlülükleri/görevleri

"Hak" konusu tartışmaya hâkim olsa da sakinlerin şehre karşı yükümlülükleri de vardır:

• Yasalara ve Yönetmeliklere Uyum (imar, gürültü, trafik kuralları, çevre düzenlemeleri).
• Kamu hizmetlerinin sürdürülmesi için Vergi ve Harç Katkıları (emlak vergisi, yerel hizmet bedelleri).
• Toplum Sorumluluğu (geri dönüşüm, kamusal alan yönetimi, sivil katılım).
• Başkalarının Haklarına Saygı (kamu alanlarını engellememek, kirletmemek).

Yerel yönetimlerin görev ve yükümlülükleri

Şehirler açısından, "Yerel yönetimler (belediyeler, belediye meclisleri)" en ön saflarda yer alan görev sahipleridir:

• Hizmet Sunumu: Su, atık, toplu taşıma, acil durum hizmetleri ve kültürel tesislerin sağlanması ve bakımı.
• Şehir Planlama ve İmar: Arazi kullanımını şeffaf bir şekilde yönetmek, mirası korumak, kapsayıcı konutları sağlamak.
• Halkın Katılımı: Açık bütçe görüşmeleri, katılımcı planlama, dilekçelere yanıt vermek.
• Sosyal Destek: Göçmenler için barınaklar, sosyal yardım, engelli hizmetleri ve entegrasyon programları sağlayın.
• Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik: Kararları, bütçeleri ve çevresel verileri yayınlayın; ombudsman kanalları oluşturun.
• Afet ve İklim Hazırlığı: Tahliye planları, sel koruması, sıcak hava dalgası barınakları, dayanıklı altyapı.

️Merkezi hükümetlerin görev ve yükümlülükleri

Merkezi veya ulusal hükümetler çerçeveyi belirler:

• Yasal Çerçeve: İnsan hakları, çevre, konut ve ayrımcılıkla mücadele yasalarını yürürlüğe koymak ve uygulamak; asgari hizmet standartlarını belirlemek.
• Mali Transferler: Belediyelere fon tahsis etmek; daha yoksul şehirlerin hizmet sunmaya devam edebilmesi için eşitliği sağlamak.
• Ulusal Altyapı ve Koordinasyon: Demiryolları, otoyollar, ulusal dijital ağlar; afet yardımını koordine etmek.
• Denetim ve Düzenleme: Yolsuzlukla mücadele, belediye hesaplarının denetimi, anayasal hakların korunması.
• Uluslararası Taahhütler: Kentsel düzeyde BM-Habitat, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ve Paris İklim Anlaşması'nın uygulanması.

Toplumsal sözleşme anlamında "kent hakkı"

Özetle, "kent hakkı" kentsel ölçekte bir toplumsal sözleşmedir; yani sakinler, vergi ödeyip, yasalara uyup, sivil hayata katılıp, kamusal alanlara saygı gösterirken, yerel yönetimler hizmet sunmalı, şeffaflığı sağlamalı, savunmasız grupları korumalı, sürdürülebilir planlama yapmalıdır. Merkezi yönetimler ise yasal standartları belirleyip, finansman ve eşitliği sağlamalı, ulusal sistemleri koordine etmelidir.

Bu üçü de görevlerini yerine getirdiğinde şehirler daha yaşanabilir, demokratik ve dayanıklı hale gelir.

Yarın paneldeki konuşmamı yayınlayacağım.