Telekom sektörü tüm dünyada internetin yaygınlaşmaya başladığı 1990'ların ikinci yarısından itibaren büyük bir devinime girdi. Bu devinimin içinde sektörün kendisi geliştiği gibi, başka alt sektörlerin açılmasını ve gelişmesini de sağladı. Öyle ki zaman içinde, aynen elektrik, su gibi hayatın bir gerekliliği olsa da ikinci plana düştü. Günümüzde para kazanan sektör telekom şebekesi kuran ve işletenler değil, telekom şebekesin üstüne kurulan işler. Ne demek istediğimizi örneklemek için elimizde ilginç bir örnek olan "Jio Platforms" var.
Bunu anlatıyoruz çünkü Türkiye'de 1980'lerde yükselişe geçen telekom sektörü, 80'lerin sonunda uydu işletmeciliği (Türksat), 90'larda kablo TV, mobil telefon (GSM) işletmeciliğinin önünü açarak gelişti. Ama son 20 yılda yani aslında serbestleşme ve özelleştirme ile daha çok gelişeceği düşünülen bir çağda, tam da AKP döneminde bu sektörün gitgide gerilemesini görüyoruz. Bunları da üçüncü bölümde grafikleri ile sunacağız.
İki hafta evvel, mobil telefon sektöründen alınmakta olan Özel İletişim Vergisi (ÖİV) Cumhurbaşkanlığı kararı ile bir anda yüzde 33,3 zam gördü. O günlerde telekom sektöründeki vergileri incelemiştik. Ancak daha sonra bu olaya daha geniş bir perspektiften bakalım dedik. Dört bölümlük bir yazı dizisi planladık. Böylece telekom alanında neler olup bittiğini daha yakından anlayabilirsiniz.
İlk bölümünde zaten bugün mobil telefon sektöründe -konuşma tarafındaki- vergileri tablo halinde sunduk[1]. Böylece sektörün üzerindeki yükleri ve yatırım yapamamalarının bir nedenini (hepsini değil) görebiliyoruz.
İkinci bölümü aşağıda okuyabilirsiniz. Burada size, iki şey anlatıyoruz. Birincisi dünya telekom sektörünün çoktandır mücadele ettiği bir "kayma" ve sıkıntı var. Ama ikincisi bunun aşılabilir olduğunu, bir Asyalı telekom firmasının nasıl değer kazandığını göstererek anlatmayı deneyeceğiz.
Üçüncü bölümde Türkiye'deki telekom firmalarının yıllar içindeki gelirlerini ve yatırımlarını grafiklerle sunacak ve yorumlayacağız. Son bölümde ise diğer ülkelerdeki telekom sektörü vergilerini karşılaştırmalı olarak dikkatlerinize getireceğiz.
Burada herkesin ilgilenmesi gereken bir husus şu: Telekom sektörü sadece orada bir grup insanın ve firmanın yaptığı bir iş değil. Özel ya da iş hayatımızı, eğitimimizi ve güvenliğimizi etkileyen bir iş. Bununla hepimizin yakından ilgilenip ne olup bittiğine bakmamız gerekiyor.
12,5 yılda iki telekom firmamızın borsa değeri 3'te bire düştü
Türkiye'nin iki büyük telekom firması, borsa değerlerini (Türk Telekom'un halka arz edildiği 15 Mayıs 2008'den itibaren) aşağıda görüyorsunuz. İki devin (Turkcell + Türk Telekom) 2008'de toplam 22.9 milyar dolar olan değeri, Kasım sonunda 7,60 milyar dolar'a yani 12,5 yılda 3'de bire düşmüş.
Peki neden?
Bu yazının üç ve dördüncü bölümlerinde bunun Türkiye'ye özel (aşırı vergi, kötü yönetim vs gibi) nedenlerini daha ayrıntılı bir şekilde inceleyeceğiz. Ama telekom işletmeciliğinin -özellikle son 10 yılda- Türkiye'nin yanısıra dünyada da ters giden bir çizgisi var. Bunu da atlamadan anlatmak isteriz.
Telekom sektörünün dünyada da geriye gitmesinin en önemli iki temel nedenini, mobile kayış ve mobilde de sesin ayağının altındaki halıyı çeken "uygulama bazlı" internet devleri (OTT) diye özetleyebiliriz [2].
Önce cep telefonlarımızdan kullandığımız ama sonraları masa üstüne (laptoplara) genişleyen bu uygulamalar, bize operatörlerin yaptığı altyapı yatırımları sayesinde ulaşabiliyor. Bu internet devleri, operatörlerin altyapıları (ve de başka bir seride anlatacağız, gazetelerimizin içerikleri) sayesinde para kazanıyorlar. Buna karşılık, bu uygulamalar altyapı (ve de içerik) yatırımına katkı yapmıyor.
Altyapı yatırımlarını gerçekleştiren telekom operatörleri ise şebekelerini yoğunlaştıran (oyun, müzik, video vs.) ve hatta giderek gelir kapılarını kapatan bu uygulamaların karşılandığı bir iş modelini yürütmeye çalışıyorlar. Örnek mi; SMS'in ve hatta sesli aramanın yerini alan anlık mesajlaşma uygulamaları (Signal, Telegram, WhatsApp vs).
Telekom operatörleri bu konuda son 10 yılda şikayetlerini yüksek sesle dile getirseler ve OTT diye tanımlanan bu uygulama dünyasından "müşterilerinin kullandığı bandwidth başına para isteme" gibi modeller ileri sürseler de, çoğunluğu ABD merkezli olan bu uygulamalar böyle çözümlere yanaşmıyor.
Eeee o zaman ne olacak?
Hintli Jio Platforms 72 milyar dolar değere nasıl ulaştı
Dünyadaki tüm telekom operatörleri uzun zamandır bu konuyu tartışıyor. Bizim bu konuya cevap verme iddiamız yok. Ama yeni pazara çıkan bir telekom firması hayli ilginç. İş modelini farklı kurduğu için de altı ay içinde değeri yükseldi. Bunu örnekleyelim istiyoruz:
Jio Platforms -kısaca Jio- Mukesh Ambani tarafından kurulan Mumbai merkezli bir telekomünikasyon şirketi [3]. Hindistan'da ulusal bir LTE ağı işletiyor. 2035 yılına kadar Hindistan'daki 22 bölgede 850 Mhz ve 1800 Mhz spektrumlarına ve Hindistan tamamında 2300 Mhz spektruma sahip.
2007'de Ahmedabad'da genişbant servisi vermeye başlamış. 2010'da Reliance yüzde 95'ini satın almış. 2015'de ülke çapında servise başlayacağını duyurmuş.
Ekim 2019'da kurulan Reliance Industries Ltd (RIL), Jio dahil sayısal (dijital) işler için holding firması olarak oluştu. Şirketin derin denizaltı gaz-petrol işleri de var. Sayısal işler adını kasım 2019'da Jio Platforms olarak değiştirdi. Bu şirketin ortaklarından ikisi de yüzde 9,99 ile Facebook ve yüzde 7,73 ile Google. Büyük ortak RIL yüzde 67 hisseye sahip.
Jio platforms içinde yer alan Jio soft, 31 Aralık 2020 itibarıyla 410.8 milyon abone ile Hindistan'ın en büyük ve dünyadaki üçüncü en büyük mobil şebeke operatörü. 2020 son çeyrekte toplam geliri 3,1 milyar dolar, EBITDA'sı 1,2 milyar dolar ve net kar'ı 477 milyon dolar [3]
Şirketin pazar değeri mayıs 2020'de 72 milyar dolara ulaşmış [4].
Jio neyi farklı yapıyor?
Şirkete yatırımcıların tarafından bakıldığında, devamlı yatırım yapan yani yüksek sermaye gerektiren bir şirket ve gelir modeli doğrusal. Peki neden değeri 72 milyar dolar?
Jio'nun farklı yaptığı şu: Sadece "ses"ten kazanacağım diye beklemiyor. Zamanın gereğini yakalamış durumda. Bir yandan en son teknolojiye sürekli yatırım yaparken, bunun için sermayesini arttırırken, tek bir abone tabanından çoklu servisler, çoklu gelir akımı yaratıyor. Bu konunun bir boyutunu, dört sene önce yazdığımız yazıda dile getirmiştik [5].
Jio müşterilerine mobil genişbant, Jio Fiber, akıllı telefon cihazları ve wi-fi hizmetleri yanısıra çok çeşitli uygulamalar sunuyor. Bunların arasında, JioCinema - video, JioTV - akışık yayın uygulaması, JioMeet -video konferans uygulaması, JioGameslite- online oyun, JioNews - gazete ve magazin servisi, JioChat (mesajlaşma uygulaması) gibi çok sayıda uygulama ve yanısıra market dağıtım servisi ile ödeme sistemleri de bulunuyor. Bunların çoğu satın almalar yoluyla bünyesine eklediği uygulamalar. Bir uygulamalar networkü yaratıyor.
Bu aynı zamanda son zamanların popüler terimi olan "Süper Uygulama"[6] anlamına geliyor. Yani platform bazlı iş modeli. Tek bir "süper" adı verilen uygulamanın içinden -dışarı çıkmadan- pek çok uygulamaya ulaşmak bunun bir tanımı. Bu strateji, kullanıcı etkileşimini artırıyor. İçerik ve hizmet ekosistemlerini güçlendiriyor ve bunun sonucunda da çoklu para kazanma seçenekleri sunuyor.
Jio Platforms, abone verisi odaklı bir model. Aynen Google, Facebook gibi elinde çok sayıda tüketici verisi var. Bu tüketici verisini, en son teknoloji ve bulut bilişim yoluyla çoklu hizmete yönlendirebiliyor. Üstte de dediğimiz gibi bir müşteriden, bir çok gelir yaratıyor. Üstelik bu gelir modeli, Amerikalı uygulamaların "reklam bazlı" modeline karşı, "ödeme ve ticaret" bazlı bir model.
Ayrıca devamlı yatırım yaptığını söylemiştik. Teknoloji start-uplarına yaptığı yatırımın yanında video içeriği, müzik, doğal dil işleme ve uzaktan çalışma konularına yatırım yaptığı görülüyor.
Tivibu - Fizy'nin ya da diğerlerinde farklılıklar neden olmuyor?
Bu yazıyı okuduğunuzda iki soru sorabilirsiniz.
- Ama Jio'nun abone tabanı 480 milyon olunca değerinin 72 milyar olması normal olabilir mi? Öncelikle ARPU'su yarı yarıya düşük. Bizim ülkemizde ARPU (mesela Turkcell'de) 50 TL'lere yaklaşırken, Jio'nun son çeyrek raporuna göre ARPU'su 14 TL civarı. Yani neredeyse 4 katı. [5] [7]
- Bizim operatörlerimizin de Fizy, Tivibu, BİP gibi uygulamaları var: Doğru ama bu uygulamalar olayın merkezinde gözükmüyor. Jio'nun farkı şebekeyi merkeze koymak yerine, bir araç olarak kullanması. Zamanın ruhuna uygun olarak merkeze bu OTT uygulamaları almayı düşünmek lazım. Eğer almış olsalardı hayatına Spotify ile aynı dönemde başlayan Fizy ve Netflix'in internet üzerinden yayınlandığı günlerde başlayan Tivibu bugün dünya liderliğine oynuyor olurdu. Oysa dünyayı bırakın, ülke içinde bile yaygınlıkları soru işareti.
Yani şirketin değerini belirleyen "vizyon sahibi yöneticiler". Böyle olunca şirketin ARPU'su düşük de olsa değeri 70 milyar dolarlara fırlayabiliyor. Telekom sektörümüzün gelişemiyor olması sadece ilgili işletmecilerin değil, birey ya da eğitim en başta diğer sektör firmaları dahil hepimizin sorunu olmalıdır.
[1] Pandemi döneminde "Özel İletişim Vergisi"ni bırakın artırmayı, “sıfıra” indirmek gerekir
[2] Wiki-Turk : OTT
[3] Jio Platforms
[4] GSM Firmaları Mobil Oyun Pazarında Ne Yapıyor?
[5] CONSOLIDATED RESULTS FOR QUARTER ENDED 31ST DECEMBER, 2020 (9 aylık Finansal Performans (sayfa 7)
[6] Wiki-Turk : Super Uygulama (Super App)
[7] Wiki-Turk : ARPU
