Türkiye'nin aşı için bütün umutlarını bağladığı Sinovac kim? "Canım onu bilmeyecek ne var, Çinli şirket…" denebilir. Ama 1.4 milyar nüfuslu Çin'de milyonlarca firma var. Sinovac içlerinden biri. Devlet şirketi değil. Büyük bir şirket de değil. Aşı üretimine odaklanmış orta ölçekli bir şirketti düne kadar. (2019 yılı cirosu 246 milyon dolar.)
Sinovac'ın Türkiye, Brezilya, Endonezya, Şili ve Filipinler'in sipariş verdiği yüz milyonlarca doz aşıyı üretecek kapasitesi var mı? Geçen ay başına kadar olup olmadığı şüpheliydi. Sinovac geçen ay başında başka bir Çinli firmadan, Sino Biopharmaceutical'dan 515 milyon dolar kaynak sağladı. Karşılığında hisselerinin yüzde 15'ini verdi.
Sinovac 515 milyon dolarla yeni fabrika kuracak. Daha önce yılda 300 milyon doz aşı üretim kapasitesi vardı. Şimdi bunu iki katına çıkaracak. Sinovac, fabrikayı Aralık sonuna yetiştirmeyi hedeflediğini açıklamıştı. Hedefine ulaşıp ulaşmadığını bilmiyoruz.
Çin'de aşı üreten devlet şirketleri de var. Bunlardan biri olan Çin Ulusal Biyotek Grubu'nun (CNBG) geliştirdiği Covid - 19 aşısının Faz-3 testleri Arjantin, Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri'nde sürüyor. CNBG devlet şirketi olduğu için mali imkanları Sinovac'tan daha fazla. Yıllık aşı üretim kapasitesi 1 milyar doz. Türkiye, Sinovac'la aşı anlaşması yaparken, CNBG ile de anlaşmayı neden düşünmedi acaba? (Tabii aynı sorular İngiliz AstraZenaca ve diğer aşı üreticileri için de geçerli.)
Sinovac'ın patronu Yin Weidong, Thangshan Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunu bir tıp insanı... Doktorluğa 1980'lerde Çin'in kuzeyindeki Tangshan kentinde başlamıştı. O sırada Thangsan'da hepatit salgını patladı. Yin, hepatite kalıcı bir çare bulmak gerektiğine karar verdi. Aşı araştırmalarına yöneldi. Ve nihayet 1999 yılında Çin'in ilk Hepatit A aşısını geliştirdi.
Bu aşı Sinovac'ın kuruluşunu getirdi. Yin, 2001 yılında Çin'in başkenti Pekin'de Sinovac şirketini kurdu. Bir yıl sonra, 2002 yılında Çin'de SARS salgını patladı. Sinovac zaman yitirmeden SARS aşısı üzerinde çalışmaya başladı. Fakat çalışmalar tamamlanmadan SARS virüsü ortadan kayboldu, Sinovac'ın üzerinde çalıştığı aşı hiçbir zaman kullanılamadı. O araştırmada elde edilen bilgi birikimi, yıllar sonra Covid - 19 aşısını geliştirmeye yarayacaktı…
Sinovac'ın aşıları Çin'de başarılı olunca şirket ihracata başladı. Türkiye de hedef pazarlar arasındaydı, 2013'te bugün Covid - 19 aşısının da ithalatçısı olan Keymen İlaç'la anlaştı. Keymen, Sinovac'ın aşıları için Sağlık Bakanlığı'na başvurdu. Bakanlık uzmanları Çin'e giderek Sinovac'ın tesislerini yerinde inceledi. Sinovac denetimlerden başarıyla çıktı.
2016'da Sinovac'ın adı Çin'de büyük bir rüşvet skandalına karıştı. Çin ilaç idaresi başkanı 2016 yılında aşı firmalarından 500 bin dolar rüşvet aldığı gerekçesiyle 10 yıl hapse mahkûm edildi. Rüşvet verenlerden biri de Sinovac'tı. Yin Weidong, 83 bin dolar rüşvet verdiğini kabul etti. Ama hapse girmedi. Fakat başı azınlık hissedarlarıyla derde girdi. Sinovac'ın küçük ortakları 2018 yılında, rüşvet vererek şirketi uçurumun eşiğine getirdiği için yönetimi Yin'den almak istedi. Uzun sürecek bir mücadele başladı. Hisse kavgası bir süre sonra Amerika'dan duyuldu. Sinovac'ın işlem gördüğü Amerika'daki Nasdaq borsası (Sinovac 2012 yılında Nasdaq borsasına açılmıştı), şirketin tahtasını kapattı.
Covid - 19 salgını Yin Weidong'ı, rüşvet haberlerinden ve hissedarların baskısından kurtardı, rahat bir nefes almasını sağladı. Yin ve ekibi SARS için geliştirdikleri eski aşıdan elde ettikleri bilgi birikimiyle Covid - 19 aşısı üzerinde çalışmaya başladılar. Ve bu sayede sonuca hızlı ulaştılar.
Sinovac bu yılın Nisan ayında bir devlet bankasından Pekin'de Covid - 19 aşısı fabrikası kurmak için 8.5 milyon dolar kredi aldı. Mayıs ve Haziran'da özel yatırımcılardan ve Brezilya'daki Sao Paulo eyaleti yönetiminden 32 milyon dolar daha... Ve aralık ayının başında yüzde 15 hisse karşılığında 515 milyon dolarlık kaynak daha…
Sinovac'ın Covid - 19 aşısının Faz-3 sonuçlarıyla ilgili tartışmalara girmeyelim, bu zaten tıp insanlarının alanı. Ama görüldüğü gibi şirketin dünü bugünü de yakından incelenmeyi hak edecek kadar karışık.
Brezilya, ithalata bağlı kalmamak için geçen Eylül'de Sinovac'la ortak fabrika yatırımına başlamıştı. Yılda 100 milyon doz kapasiteli fabrika Eylül'de hazır olacak. Türkiye bu seçeneği neden değerlendirmedi, neden ülkenin kaderi büyük oranda tek şirketten yapılacak ithalata bağlandı?
Ve en önemli soru: Sağlık Bakanı Fahrettin Koca'nın Kasım sonunda "Aralık ayında asgari 10 milyon olmak üzere ama 20 milyonu hedefliyoruz. Ocak ayında 20 milyonda sorun yok. Şubat ayında da 10 milyon olmak üzere toplam 50 milyon doz için sözleşme imzalandı" dediği Sinovac aşıları nerede?
