İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalışmaları Uygulama Araştırma Merkezi (SEÇBİR) ve Toplumsal Haklar ve Araştırmalar Derneği (TOHAD), “Ders Kitaplarında Engellilik” projesi kapsamında ders kitaplarını taradı. Çalışma sonuçları, kitapların toplumsal önyargıları besleyici, ayrımcı örneklerle dolu olduğunu ortaya koydu. Engellilik; eksiklik, hastalık ve kusurluluk olarak ele alınıyor. Ders kitaplarında ‘normal’ birey olarak görülmeyen engelliler için sık sık yardıma muhtaç oldukları vurgusu var.
SEÇBİR Müdürü Doç.Dr. Kenan Çayır, Proje Uzmanı Melike Ergün ve TOHAD’dan Süleyman Akbulut tarafından yapılan araştırmayı Sabancı Vakfı Toplumsal Gelişme ve Hibe Programı destekledi. Araştırma kapsamında 68 kitap tarandı.
Umay Aktaş Salman’ın Al Jazeera Türkiye’de yer alan haberine göre, bu kitaplar arasında 1-8. sınıf Türkçe, 1-3. sınıf Hayat Bilgisi, 4-8. sınıf Sosyal Bilgiler ders ve öğrenci çalışma kitaplarının yanı sıra 4-12. sınıf Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi , 9. sınıf Sağlık Bilgisi, 8. sınıf Vatandaşlık ve İnsan Hakları ders kitapları var.
Hak değil yardım temelli yaklaşım
İncelenen kitaplarda 80 kez engelli, sakat ve özürlü kavramları geçiyor. Kitaplarda görsel olarak ise 20 tekerlekli sandalye, 6 baston-değnek, 5 görme engelli görseli var. Rapora göre engellilik kitaplarda genellikle ‘Farklılıklarımız’ başlığı altında ele alınıyor. Kusurlarına, eksikliklerine rağmen engellilerin farklılıklarını kabul etmek gerektiği gibi acıma duygusu uyandıran ifadelere yer veriliyor. Çalışmada bu tür ifadelerin engelliliğe dair olumsuz yargı kalıplarını pekiştirici nitelikte olduğu vurgulanıyor.
Eşit birey yerine dezavantajlı birey
Ders kitaplarındaki metinlerin ve görsellerin hemen tamamında engelliler kendi başlarına sokağa çıkamayan, karşıdan karşıya geçemeyen, çalışamayan insanlar olarak resmediliyor. Bu durumun sebebi olarak da insanların engelli olmaları gösteriliyor. Engellilerin toplumsal yaşama eşit düzeyde katılmalarını sağlayacak düzenlemelerin eksikliğine ise pek değinilmiyor. Kitaplar hak temelli yaklaşımdan bir hayli uzak. Engellilere karşı yardım kavramına temelli bir yaklaşım hâkim. Eşitlik kavramı engellilik bağlamında hiç kullanılmıyor. Hiçbir kitapta ‘otizm’ kavramına yer verilmiyor.
‘Tiksindirici sakatları görmezden gelin’
Rapora göre Türkçe ders kitaplarında, özellikle okuma metinlerinde kör, sağır, dilsiz olarak nitelenen karakterlere yer veriliyor. Bu karakterler de kör, sağır, dilsiz olmalarına rağmen ‘iyi insanlar’ olarak resmediliyor. Örneğin Pasifik Yayınları 7. sınıf Türkçe kitabında Edmondo De Amicis’ten alınan bir metine yer veriliyor. Bu metinde farklı insanlara saygılı olmak gerektiği anlatılıyor. Ancak rapora göre, metinde sakatlık kavramının ele alınış biçimi oldukça sorunlu. Metinde “Kör, sağır ve sakat” çocukların çektikleri “acıların” düşünülmesi gerektiği dile getiriliyor. Hatta “sakatlığı tiksindirici olanlar” ile karşılaşıldığında “görmezden gelinmesi” salık veriliyor.